Τα παιδιά και οι έφηβοι, πέραν του πραγματικού κόσμου, ζουν και σε ένα νέο, μαζικό και πολύπλοκο εικονικό κόσμο. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο στη διαμόρφωση αξιών, στάσεων, συμπεριφορών, πεποιθήσεων, αντιλήψεων μικρών και μεγάλων, ανηλίκων και ενηλίκων. Τα ΜΜΕ, η τέταρτη – ή η υπέρτατη – εξουσία, προωθούν τις αξίες ενός «βιομηχανοκεντρικού» πολιτισμού, που έχει ως στόχο του το κέρδος, θέτοντας στο περιθώριο, καταδικάζοντας στην αφάνεια, τις αντίστοιχες αξίες ενός «ανθρωποκεντρικού» πολιτισμού (Παππά, 2008).
Με την έκθεση των παιδιών και των εφήβων στα ΜΜΕ έχει κατά κόρον ασχοληθεί η διεθνής βιβλιογραφία. Οι έρευνες έχουν επικεντρωθεί κυρίως στις αρνητικές επιδράσεις των ΜΜΕ στην ψυχική και σωματική υγεία παιδιών και εφήβων, που εκδηλώνονται με επιθετική συμπεριφορά, χρήση ουσιών, πρώιμη έναρξη της σεξουαλικής δραστηριότητας, διαταραχές διατροφής, χαμηλή αυτοεικόνα / αυτοεκτίμηση και μειωμένη σχολική επίδοση (Gross, 2004. Παππά, 2008. Zillmann & Bryant, 2002). Όσον αφορά στους εφήβους, οι πιο σύγχρονες έρευνες ασχολούνται με την επίδραση του διαδικτύου στη συμπεριφορά τους, καθώς τη μερίδα του λέοντος του χρόνου τους στην – συνήθως – πολύωρη έκθεσή τους στα ΜΜΕ καταλαμβάνει το διαδίκτυο.
- Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης
Με τον όρο «Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης» εννοούμε τόσο τα παραδοσιακά, όπως το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, ή ο έντυπος Τύπος (εφημερίδες, περιοδικά), όσο και τα πιο σύγχρονα, τα Μέσα που αποτελούν επιτεύγματα των τελευταίων τεχνολογικών εξελίξεων, όπως τα κινητά τηλέφωνα και το διαδίκτυο. Η παρούσα εισήγηση θα επικεντρωθεί στα σύγχρονα Μέσα και κυρίως στο διαδίκτυο, το οποίο έχει εισβάλει δυναμικά στη ζωή των παιδιών και κυρίως των εφήβων. Μία «εισβολή» που τείνει να γίνει σαρωτική, καθώς η τεχνολογία προχωρεί αλματωδώς, έχοντας μπει σε μία ιλιγγιώδη και σαφώς μη αναστρέψιμη τροχιά.
Δεν υπάρχει έφηβος σήμερα που να μην έχει κινητό τηλέφωνο και που να μην ασχολείται ως κάποιο βαθμό με το διαδίκτυο. Η κινητή τηλεφωνία είναι διαδεδομένη ευρέως. Τα κινητά τηλέφωνα, εκτός από γραπτά μηνύματα, προσφέρουν τη δυνατότητα αποστολής εικονομηνυμάτων και φωτογραφιών, πλοήγησης στο διαδίκτυο, ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και βιντεοσκόπησης. Τα σύγχρονα κινητά τηλέφωνα επιτρέπουν σταθερή σύνδεση με το διαδίκτυο. Όλοι οι έφηβοι επικοινωνούν μέσω κινητών τηλεφώνων με γνωστούς και άγνωστους. Το κινητό αποτελεί κάτι σαν προέκταση του σώματός τους, τους συντροφεύει παντού. Με το κινητό τους τηλέφωνο επικοινωνούν, κάνουν φίλους, τσακώνονται και φλερτάρουν. Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από προς τη χρήση των κινητών είναι παρόμοιοι με εκείνους του διαδικτύου, που θα παρουσιαστούν παρακάτω.
- Το διαδίκτυο
Το διαδίκτυο αποτελεί πόλο έλξης για ανήλικους και ενήλικους. Ο αριθμός των χρηστών αυξάνεται ολοένα με φρενήρη ρυθμό, αφού το διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από εκπληκτικές δυνατότητες και φαίνεται ότι καλύπτει σημαντικές κοινωνικές και ψυχολογικές ανάγκες. Η εφηβεία είναι, μεταξύ άλλων, μία περίοδος διερεύνησης των προσωπικών αξιών, που αποτελούν ένα θεμελιώδες συστατικό της διαδικασίας διαμόρφωσης της ταυτότητας. Οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο πολύ περισσότερο απ’ ό, τι τα παιδιά, ωστόσο η ηλικία της πρώτης χρήσης του διαδικτύου μειώνεται ραγδαία (Wartella, Vanderwater, & Rideout, 2005). Τα παιδιά εισάγονται από νωρίς στα επιτεύγματα των νέων τεχνολογιών και συνήθως γνωρίζουν πολύ περισσότερα γι’ αυτά απ’ ό, τι οι ενήλικες. Γνωρίζουν τον κόσμο των υπολογιστών από την προσχολική ακόμα ηλικία, μέσω εκπαιδευτικών παιγνιδιών και προγραμμάτων. Από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού, αρχίζουν να εξερευνούν το διαδίκτυο και να παροτρύνονται και από τους δασκάλους τους να αναζητήσουν πληροφορίες σε αυτό σχετικά με κάποιο θέμα. Το διαδίκτυο είναι ένα παράθυρο στον κόσμο με πάμπολλες δυνατότητες. Τα παιδιά εισέρχονται στον κόσμο των υπολογιστών και μαθαίνουν να τους αντιμετωπίζουν ως προέκταση του εαυτού τους, ως Μέσο που θα τους φέρει σε επαφή με τον κόσμο, με τη γνώση και την πληροφόρηση, που θα τους χαρίσει υπόσταση και ισχύ. Ένα παιδί που δε γνωρίζει να χειρίζεται υπολογιστή και που δεν θα έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο θα θεωρηθεί – αν δε θεωρείται ήδη – ψηφιακά αναλφάβητο, θα διακατέχεται από ένα είδος «αναπηρίας», όπως και ένας ενήλικας.
Ιδιαίτερα κατά την εφηβεία, παρατηρούμε ότι όλο και περισσότερα παιδιά προσκολλώνται σε έναν υπολογιστή, ο οποίος συχνά αποτελεί υποκατάστατο φιλικών σχέσεων ή σχέσεων με το άλλο φύλο. Οι έφηβοι είναι πλέον συνήθως εξαιρετικά επιδέξιοι στο χειρισμό του ηλεκτρονικού υπολογιστή και κάνουν συστηματική χρήση του διαδικτύου. Για πρώτη φορά στην ιστορία τα παιδιά είναι περισσότερο επιδέξια και διακρίνονται από περισσότερες γνώσεις σχετικά με μία τεχνολογία απ’ ό, τι οι γονείς τους, κάτι που έχει δημιουργήσει σημαντικούς προβληματισμούς σχετικά με αυτή την αλλαγή (Tapscott, 1998).
Οι περισσότερες έρευνες μέχρι τώρα έχουν ασχοληθεί με την επίδραση του διαδικτύου στη συμπεριφορά παιδιών και εφήβων, όπως ακριβώς συνέβη προηγουμένως και με την τηλεόραση. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα του διαδικτύου είναι ότι τα άτομα που το χρησιμοποιούν δεν είναι απλοί θεατές, όπως συμβαίνει με την τηλεόραση, αλλά δρουν. Ο αλληλεπιδραστικός χαρακτήρας του διαδικτύου και η δραστηριότητα που αναπτύσσουν οι χρήστες του καθιστούν το ρόλο του θεατή λιγότερο σημαντικό. Γι’ αυτό οι σύγχρονες μελέτες δε θέτουν απλώς το ερώτημα: «Ποιες είναι οι επιδράσεις του διαδικτύου στα παιδιά και τους εφήβους;» αλλά ερευνούν πλέον το ζήτημα: «Ποιες είναι οι δυνατότητες χρήσης του διαδικτύου και τι αποκομίζουν τα παιδιά και οι έφηβοι από αυτό;»
3.1 Οι χρήσεις του διαδικτύου
Πολλοί έφηβοι προτιμούν το διαδίκτυο από άλλα Μέσα, όπως το τηλέφωνο, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Όταν είναι συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο, ασχολούνται με μία ευρεία γκάμα δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των μαθημάτων τους, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, της αγοράς αγαθών μέσα από το διαδίκτυο και της φόρτωσης μουσικής. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για τους εξής κυρίως λόγους: α) για να επικοινωνήσουν με άλλους εφήβους, β) ως ένα νέο πολιτισμικό εργαλείο, μέσα από το οποίο αναπτύσσονται νόρμες που μεταδίδονται σε νέες γενιές χρηστών, αποτελώντας μία απεριόριστη σειρά επιλογών, γ) ως μία νέα πηγή γνώσης, ένα τεράστιο εικονικό πολύπλοκο δίκτυο δικτύων, που συμβάλλει δραστικά στη γνωστική τους ανάπτυξη (Hayman, 2016).
Σε σύγκριση με την τηλεόραση που διακρίνεται από τεράστια κοινωνική πολυπλοκότητα και με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή που χαρακτηρίζεται από τεράστια τεχνική πολυπλοκότητα, το διαδίκτυο διακατέχεται και από τα δυο. Η τεχνική του πολυπλοκότητα συνίσταται στο ότι αποτελεί ένα γιγάντιο σχεδόν αόρατο σύμπαν που περιλαμβάνει χιλιάδες δικτύων, εκατομμύρια υπολογιστών και δισεκατομμύρια χρηστών σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, το διαδίκτυο χρειάζεται να αντιμετωπιστεί ως πηγή νέων μεθόδων για την έρευνα, καθώς και ως ένα νέο ερευνητικό περιβάλλον που απαιτεί την ανάπτυξη νέας μεθοδολογίας. Μέσα από αυτό, μπορούμε να παρατηρήσουμε την αλληλεπίδραση μεταξύ συνομηλίκων της οποίας συνήθως οι ενήλικες γενικότερα και οι ερευνητές ειδικότερα δε γίνονται μάρτυρες (Greenfield & Yan, 2006).
Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν ότι οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο κυρίως για κοινωνικούς λόγους (Roberts, Foehr & Rideout, 2005). Τα τελευταία χρόνια η λειτουργία του διαδικτύου έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά για τους εφήβους. Ενώ τη δεκαετία του 1990 χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο κυρίως για ψυχαγωγία, σήμερα το χρησιμοποιούν πρωταρχικά για διαπροσωπική επικοινωνία (Valkenburg, & Peter, 2007). Το διαδίκτυο είναι ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο τίθενται καθολικά θέματα των εφήβων όπως η ταυτότητα, η σεξουαλικότητα, η αυτοαξία, όπως και στον πραγματικό κόσμο και μάλιστα σε ένα πολύ διευρυμένο και πολυδιάστατο κοινωνικό περιβάλλον. Επιπροσθέτως, προτείνει έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας (ίσως πιο συχνό και προσφιλή) με τους οικείους τους.
Παρόλ’ αυτά, είναι σημαντικό να μην αντιμετωπίσουμε το διαδίκτυο ως ένα εξωτερικό περιβάλλον που επιδρά στον έφηβο. Οι έφηβοι συμβάλλουν και οι ίδιοι στη δόμηση αυτού του κοινωνικού περιβάλλοντος. Το διαδίκτυο αποτελεί έναν εικονικό τόπο συνάντησης όπου επικοινωνούν με τους φίλους τους, ή όπου συναντούν άλλους εφήβους που δε γνωρίζουν μέσα από e-mail, blogs, chat rooms κλπ. Η χρήση του διαδικτύου μπορεί να διευκολύνει την κοινωνική αλληλεπίδραση, καθιστώντας το πιο εύκολο για τους εφήβους να συναναστραφούν άτομα που δε γνωρίζουν. Τα συνήθη θέματα για τα οποία συζητούν οι έφηβοι είναι η σχέση τους με το άλλο φύλο, οι ρόλοι των φύλων, η φιλία και η ψυχαγωγία. Επίσης, το διαδίκτυο αποτελεί μία ισχυρή πηγή ενημέρωσης σχετικά με πληροφορίες που επιθυμούν να αποκτήσουν οι έφηβοι για κοινωνικά ευαίσθητα ζητήματα, όπως η σεξουαλικότητα και οι διαπροσωπικές σχέσεις, ιδιαίτερα για τους ντροπαλούς, εσωστρεφείς εφήβους, που το διαδίκτυο τους βοηθά να εξασκήσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες, χωρίς να εκτεθούν σε μία «κατά πρόσωπο» επικοινωνία.
Επίσης, η επικοινωνία μέσω διαδικτύου μπορεί να ενθαρρύνει πιο ειλικρινείς συναλλαγές. Πολλοί άνθρωποι αναφέρουν ότι είναι πολύ πιο πρόθυμοι να μοιραστούν σκέψεις και συναισθήματα μέσα από το διαδίκτυο από ό, τι σε μία «κατά πρόσωπο» επικοινωνία. Σαφώς, το διαδίκτυο τροποποιεί έντονα τον κοινωνικό κόσμο των εφήβων επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν, συνάπτουν και διατηρούν μία σχέση και βρίσκουν κοινωνική υποστήριξη.
3.2 Η επίδραση της χρήσης του διαδικτύου στην κοινωνική ζωή των εφήβων
Ως προς την κοινωνική τους ανάπτυξη, οι έφηβοι καλούνται να εκπληρώσουν τους εξής στόχους: α) να δημιουργήσουν σχέσεις αγάπης και στοργής με άλλα άτομα, β) να γνωρίσουν αποδοχή και να βιώσουν το αίσθημα του «ανήκειν» σε μία ομάδα και γ) να δημιουργήσουν οικείες διαπροσωπικές σχέσεις. Οι συνομήλικοι διαδραματίζουν ένα κρίσιμο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, καθώς η θετική σχέση με τους συνομηλίκους είναι σημαντική για την ψυχοκοινωνική τους προσαρμογή. Αρκετές μελέτες σχετικά με την επίδραση των αλληλεπιδράσεων, που λαμβάνουν χώρα στο διαδίκτυο, κατά την ανάπτυξη των εφήβων, υποδεικνύουν ότι η συστηματική και πολύωρη χρήση του διαδικτύου μπορεί να παρεμποδίσει την υγιή κοινωνική ανάπτυξη, οδηγώντας σε κοινωνική απομόνωση και κατάθλιψη (Sparks, 2005). Ωστόσο, νεότερες έρευνες υποστηρίζουν ότι η χρήση του διαδικτύου μειώνει την κοινωνική απομόνωση, διότι βοηθά τους εφήβους να συνδεθούν με άλλα άτομα και συμβάλλει στη διερεύνηση της ταυτότητάς τους (Suzuki & Calzo, 2004). Ιδιαίτερα όταν οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να αποκτήσουν κοινωνικές συναλλαγές με άλλα άτομα σε πραγματικές συνθήκες, τείνουν να έχουν περισσότερους φίλους, περισσότερες κοινωνικές δεξιότητες και καλύτερη κοινωνική προσαρμογή από τους συνομηλίκους τους που είναι περισσότερο εσωστρεφείς και αποσυρμένοι και οι οποίοι καταναλώνουν τον περισσότερο χρόνο τους στο διαδίκτυο σε μοναχικού τύπου δραστηριότητες.
Από την άλλη πλευρά, βρέθηκε ότι οι έφηβοι που χρησιμοποιούν τα «δωμάτια ανοιχτής επικοινωνίας», τα λεγόμενα chat rooms, για να επικοινωνήσουν, είχαν λιγότερους φίλους και λιγότερες κοινωνικές δεξιότητες από εκείνους που δεν έκαναν χρήση chat rooms (Heitner, 2002). Αναμφίβολα, το διαδίκτυο αποτελεί ένα εικονικό πλαίσιο υποστήριξης συνομηλίκων, όπου οι έφηβοι μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά και τις ανησυχίες τους, να διατυπώσουν τους προβληματισμούς τους, να εκμυστηρευτούν τις μύχιες σκέψεις τους. Ασφαλώς, στο βαθμό που μπορεί να μειώσει το αίσθημα της κοινωνικής απομόνωσης, να βοηθήσει τους εφήβους να κατευνάσουν τις ανησυχίες και το άγχος τους και να συμβάλει στην αποδοχή αλλά και την παροχή κοινωνικής υποστήριξης, μπορεί να αποτελέσει πηγή θετικής ανατροφοδότησης για τους εφήβους. Διαφορετικά, η χρήση του διαδικτύου διατηρεί ή αυξάνει τις ανησυχίες αν οι πληροφορίες που ανταλλάσσονται ενδυναμώνουν τις αρνητικές απόψεις για τον εαυτό, ή υπονοεί καταστροφικές ή αναποτελεσματικές στρατηγικές αντιμετώπισης.
3.3 Οι κίνδυνοι του διαδικτύου
Το διαδίκτυο μεγεθύνει το καλό και το κακό, το θετικό και το αρνητικό, καθώς ο όγκος της πληροφόρησης που παρέχει είναι τεράστιος, εισβάλλοντας μέσα από διαφορετικού είδους πηγές – ανεξέλεγκτες οι περισσότερες – και με κατακλυσμιαίο τρόπο στον ψυχισμό ενός εφήβου. Έτσι, μπορεί να λειτουργήσει «θεραπευτικά», μειώνοντας ή εξαλείφοντας τις ανησυχίες του, όταν οι πηγές πληροφόρησης είναι έγκυρες και θετικές, ή καταστροφικά, μεγεθύνοντάς τες δραματικά, όταν οι πηγές πληροφόρησης είναι καταστροφικές. Για παράδειγμα, οι έφηβοι που εγγράφονται σε κοινότητες, ή σε περιθωριακές ομάδες μέσω διαδικτύου, όπως η κοινότητα ατόμων με διατροφικές διαταραχές ή κατάθλιψη, ρατσιστικές ή άλλου είδους οργανώσεις, μπορεί να εκτεθούν σε μία υποκουλτούρα στην οποία η αποκλίνουσα συμπεριφορά αντιμετωπίζεται ως κανονική, το «πρόβλημα» ως κάτι το φυσιολογικό και συχνά ενθαρρύνεται η συνέχισή του. Μερικές φορές δε, παρατηρείται ακόμη και η «ηρωοποίηση» των ατόμων που διακρίνονται από μια τέτοια συμπεριφορά. Ο έφηβος, από την επιθυμία του να ανήκει σε μία ομάδα και την ικανοποίηση που πηγάζει από το γεγονός ότι συνδέεται με άλλους ομοίους του – ιδιαίτερα αν είναι ευάλωτος – μπορεί να οδηγηθεί σε αυτοκαταστροφική ή καταστροφική συμπεριφορά.
Πολλοί έχουν μιλήσει για τα χαρακτηριστικά της «γενιάς του διαδικτύου» (N-generation), αναφερόμενοι στα χαρακτηριστικά των παιδιών και των εφήβων που κάνουν χρήση του διαδικτύου. Θεωρούν ότι αυτά τα παιδιά και οι έφηβοι διακρίνονται από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: άγρια ανεξαρτησία, συναισθηματική και διανοητική ανοιχτότητα, συνεκτικότητα, ελεύθερη έκφραση και ισχυρές απόψεις, καινοτομία, συνεχή ενασχόληση με την ωριμότητα, διερευνητικότητα, ευαισθησία στη συλλογική εμπλοκή, γνησιότητα, εμπιστοσύνη και αμεσότητα. Η γενιά του διαδικτύου είναι μία γενιά που εύκολα εκθέτει τις εσώτερες σκέψεις της, καθώς και προσωπικές πληροφορίες στις σελίδες του κυβερνοχώρου (Dorman, 2000).
Πώς όμως επικοινωνούν οι έφηβοι μέσα από το διαδίκτυο; Η επικοινωνία μέσα από το διαδίκτυο μπορεί να χαρακτηριστεί ως «διαμεσολαβημένη επικοινωνία», εφόσον παρεμβάλλεται το Μέσο, το οποίο τη διαφοροποιεί από την κατά πρόσωπο επικοινωνία. Η κατά πρόσωπο επικοινωνία χαρακτηρίζεται από την εκπομπή και την αποδοχή μηνυμάτων. Τόσο ο πομπός, όσο και ο δέκτης, στέλνουν και δέχονται μηνύματα λεκτικά και μη λεκτικά. Από το σύνολο των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται στη διανθρώπινη επικοινωνία, έχει καταγραφεί ότι το 7% των μηνυμάτων είναι λεκτικά, το 38% παραλεκτικά και το 55% εξωλεκτικά. Είναι προφανές ότι η επικοινωνία μέσω διαδικτύου εστιάζεται κυρίως στην ανταλλαγή γραπτών λεκτικών μηνυμάτων, που ίσως περιλαμβάνουν ένα ποσοστό παραλεκτικών μηνυμάτων, τα οποία μεταδίδονται μέσα από τη χρήση των σημείων στίξης. Το μεγαλύτερο μέρος, ωστόσο, των παραλεκτικών μηνυμάτων που περιλαμβάνει τον επιτονισμό, το χρωμάτισμα και την ένταση της φωνής, το ρυθμό της ομιλίας, τον τρόπο εκφοράς του λεκτικού μηνύματος αποτελεί terra incognita. Το ίδιο ισχύει και για το σύνολο των εξωλεκτικών μηνυμάτων, που περιλαμβάνουν τις κινήσεις του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου. Όλες οι επικοινωνιακές δεξιότητες των εφήβων που σχετίζονται με αυτό το είδος των μηνυμάτων δεν εξελίσσονται με το δέοντα τρόπο.
Επιπλέον, μέσα από τη διαδικτυακή επικοινωνία οι έφηβοι μπορούν να προσποιηθούν – και συχνά το πράττουν – ότι είναι κάποιοι άλλοι, παρουσιάζουν μία διαφορετική ταυτότητα. Υποδυόμενοι κάποιον άλλο, τον «ιδανικό» εαυτό, φαντασιώνονται ότι επικοινωνούν με τον «ιδανικό» Άλλο. Στους ηλεκτρονικούς αυτούς τόπους μπορεί να κάνουν φίλους οι οποίοι να προέρχονται από οποιαδήποτε χώρα του πλανήτη. Καλυμμένοι και οχυρωμένοι πίσω από το προπέτασμα της ανωνυμίας και από απόσταση, αλληλεπιδρούν λεκτικά με τρόπους που δε θα εκδήλωναν στην πραγματική ζωή. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν ξεφεύγει από το μέτρο και από τις καθιερωμένες νόρμες, όπως αυτές διαμορφώνονται από τον κοινωνικό έλεγχο. Συχνά, οι έφηβοι μπαίνουν σε chat rooms, όπου συζητούν με άλλους για θέματα, για τα οποία δε θα συζητούσαν στις διά ζώσης αλληλεπιδράσεις τους. Το γεγονός ότι νιώθουν ότι δεν εκτίθενται τους οδηγεί συχνά σε ανεξέλεγκτες συμπεριφορές μέσα στο διαδίκτυο, κάτι που εγείρει πολλά ηθικά ζητήματα στη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
Ο «εικονικός κόσμος κοινωνικής δικτύωσης» είναι ελκυστικός, αλλά και επικίνδυνος. Γνωστοί είναι οι κίνδυνοι του διαδικτύου: παιδική πορνογραφία, προσηλυτισμός, ρατσισμός, ξενοφοβία, σατανισμός, βία, ηλεκτρονικός τζόγος. Όσον αφορά στη βία που προβάλλεται, συνεχώς βλέπουμε σήμερα παιδιά στα ίντερνετ καφέ να παίζουν ηλεκτρονικά παιχνίδια που χαρακτηρίζονται από πολλή βία, όπου νικητής είναι αυτός που σκοτώνει τους πιο πολλούς αντιπάλους, συνήθως με την επίφαση του «καλού» που εξουδετερώνει τους «κακούς». Επιπλέον, ο αριθμός ιστοτόπων εξτρεμιστικών και ρατσιστικών οργανώσεων έχει αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια, ενώ κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το σατανισμό (Παππά, 2008).
- Ο ρόλος των γονέων
Ο ρόλος της οικογένειας – και κυρίως των γονέων – προβάλλει ιδιαίτερα σημαντικός. Τα σημερινά παιδιά και οι έφηβοι ζουν σε ένα περιβάλλον με επιλογές που δεν είχαν ποτέ οι γονείς τους. Οι αντιδράσεις των γονέων κυμαίνονται από το έντονο ενδιαφέρον για τις πιθανές βλαβερές επιδράσεις των ΜΜΕ έως την απόλυτη αποδοχή τους σχετικά με τις «δυνατότητες» του νέου κόσμου που προτείνουν. Κάποιοι γονείς θέτουν όρια στα παιδιά τους με δημοκρατικό τρόπο, ενώ άλλοι απλώς ενδίδουν στις επιθυμίες τους, εμφανιζόμενοι ως ιδιαίτερα ανεκτικοί-επιεικείς, ή και ανεκτικοί-αδιάφοροι κάποιες φορές. Άλλοι πάλι απαγορεύουν τη χρήση του διαδικτύου και τιμωρούν, όταν κάτι διαφορετικό από αυτό που εξήγγειλαν πέσει στην αντίληψή τους (Παππά, 2017). Οι επιλογές των γονιών έχουν σαφώς σχέση με το ρόλο που τα ΜΜΕ παίζουν στη ζωή τόσο των ίδιων, όσο και των παιδιών τους.
Αυτό που γενικά απασχολεί τους γονείς σχετικά με τη χρήση των ΜΜΕ από τα παιδιά είναι περισσότερο το περιεχόμενο παρά ο χρόνος που αφιερώνουν σε αυτά (στην τηλεόραση, στα βιντεοπαιχνίδια, στο διαδίκτυο και στη μουσική). Ακόμα κι όταν οι γονείς προσπαθούν να περιορίσουν τη χρήση των ΜΜΕ από τα παιδιά τους στις 2 ώρες ημερησίως (ένα επιθυμητό, ενδεδειγμένο χρονικό όριο), η προσπάθεια αυτή συναντά πολλές δυσκολίες και αντιστάσεις γιατί: α) οι ίδιοι οι γονείς έχουν ανάγκη να χρησιμοποιούν τα Μέσα ως ασφαλή και ανεκτό περισπασμό, β) έχουν συνηθίσει και οι ίδιοι να κάνουν πολύωρη χρήση των Μέσων (π.χ. να βλέπουν πάρα πολύ τηλεόραση), γ) τα Μέσα παίζουν σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα της οικογένειας και δ) υπάρχει η πεποίθηση ότι τα παιδιά πρέπει να περνούν το Σαββατοκύριακό τους όπως θέλουν (Hayman, 2016).
Το Μέσο που προκαλεί την πιο ανάμικτη αντίδραση στους γονείς είναι το διαδίκτυο: από τη μια αναγνωρίζουν τα οφέλη του, ενώ από την άλλη φοβούνται τους κινδύνους που ενέχει η χρήση του. Αυτό που τους απασχολεί είναι με ποιους τρόπους θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα ΜΜΕ, βοηθώντας τα παιδιά τους να αποκομίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα οφέλη από αυτά, μειώνοντας ή και εξαλείφοντας ακόμα τις αρνητικές επιδράσεις τους στη συμπεριφορά και στην ψυχική τους συγκρότηση.
Πέρα από τα φίλτρα που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει σχετικά με το διαδίκτυο, το θέμα που προκύπτει είναι ο ρόλος που καλούνται να διαδραματίσουν οι γονείς ως προς αυτό. Συνήθως, φοβόμαστε αυτό που δε γνωρίζουμε. Είναι σημαντικό για τους γονείς να προσπαθήσουν να μάθουν την αλφάβητο του διαδικτύου, να γνωρίσουν αυτό το νέο, πολύτιμο, αλλά και επίφοβο εργαλείο, ώστε να το χρησιμοποιήσουν και οι ίδιοι σωστά, αποτελώντας ένα υγιές πρότυπο για τα παιδιά τους. Μπορούν να ζητήσουν από τα ίδια τα παιδιά να τους ξεναγήσουν στο θαυμαστό άγνωστο κόσμο του διαδικτύου, εφόσον αυτά το επιθυμούν. Έτσι, θα μπορέσουν αφενός να μάθουν πράγματα γι’ αυτό, αφετέρου να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους, χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο ως αφόρμηση και αφετηρία. Όλα αυτά βέβαια χρειάζεται να γίνονται με ειλικρινή και θετική διάθεση, όχι με διάθεση ελέγχου, επιβολής και πανικού.
Ένα από τα μείζονα θέματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς με εφήβους είναι ότι νιώθουν ανήμποροι και ανεπαρκείς. Η χρήση της τεχνολογίας είναι ένας τομέας στον οποίο νιώθουν έτσι, καθώς τα παιδιά τους είναι συνήθως πολύ καλύτερα από αυτούς. Τα παιδιά σήμερα χειρίζονται με άνεση τα κινητά τηλέφωνα, τους φορητούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τα ipod. Όταν τα πιάσουν στα χέρια τους τα εξερευνούν, προσπαθώντας να μάθουν τη λειτουργία τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, δεν τα φοβούνται. Ένας ενήλικας, αντίθετα, μπορεί να φοβηθεί ότι θα τα σπάσει ή ότι θα τα χαλάσει. Από την ανάγκη του να νιώθει ότι ο έφηβος είναι ασφαλής, ο γονιός συχνά γίνεται προστατευτικός και περιοριστικός.
Οι γονείς φοβούνται. Έχουν ακούσει ότι η πρόσβαση σε ακατάλληλο υλικό μέσα από το διαδίκτυο είναι πολύ εύκολη και ότι οι παιδόφιλοι χρησιμοποιούν ιστότοπους δικτύωσης για να εντοπίσουν παιδιά και εφήβους, συνεπώς το διαδίκτυο φαντάζει ως ιδιαίτερα επικίνδυνο και η ενασχόληση με αυτό γίνεται απευκταία. Μπορεί να έχουν ακούσει ιστορίες νέων που χρησιμοποίησαν τις πιστωτικές κάρτες των γονιών τους στο διαδίκτυο και έκαναν υπέρογκους λογαριασμούς. Μπορεί επίσης να ανησυχούν μήπως ο έφηβός τους περνά τόσο πολύ χρόνο στο διαδίκτυο που η συμπεριφορά του συνιστά εξάρτηση και δεν του επιτρέπει να ασχοληθεί με πιο σημαντικά πράγματα, όπως τα μαθήματά του, την οικογενειακή ζωή και την κατά πρόσωπο αλληλεπίδρασή του με πραγματικούς φίλους. Και ασφαλώς, μπορεί να ανησυχεί μήπως το παιδί του γίνει στόχος εκφοβισμού από το διαδίκτυο – ένας εκφοβισμός που μπορεί να γίνεται μέσα από το κινητό του τηλέφωνο ή μέσα από τους ιστότοπους κοινωνικών δικτύων. Αλλά, επίσης, θέλει ο έφηβος να έχει καλή και επαρκή κατάρτιση ως προς την τεχνολογία και να χρησιμοποιεί το διαδίκτυο με αυτοπεποίθηση, καθώς η επαρκής χρήση του διαδικτύου αποτελεί βασικό στοιχείο του σύγχρονου τρόπου ζωής.
4.1 Η αναζήτηση του μέτρου. Η διαμόρφωση του «συμβολαίου» με τους εφήβους
Η χρήση του διαδικτύου μπορεί να αποτελεί μία θετική δραστηριότητα, να βοηθά τους εφήβους στα σχολικά τους μαθήματα, να τους δίνει χαρά και να τους εφοδιάζει με αυτοπεποίθηση. Συνεπώς, οι γονείς είναι σκόπιμο να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στην πολυπόθητη αναζήτηση ασφάλειας και την ελεύθερη πρόσβαση με τον κατάλληλο τρόπο. Η διαμόρφωση οικογενειακών κανόνων σχετικά με τη χρήση του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων είναι μία μέθοδος πολύ βοηθητική, τόσο για τα παιδιά, όσο και για τους γονείς, αρκεί αυτοί οι κανόνες να διαμορφωθούν με τη συμμετοχή και τη συνεργασία του εφήβου. Παρακάτω, παρατίθενται ενδεικτικά κάποιοι από αυτούς τους κανόνες:
- Όταν ο έφηβος βγαίνει έξω, το κινητό του τηλέφωνο πρέπει να είναι φορτισμένο και ανοιχτό. Η άρνησή του να απαντήσει θα έχει συνέπειες, οι οποίες μπορούν να συζητηθούν εκ των προτέρων, ώστε ο έφηβος να είναι ενήμερος.
- Αν ο έφηβος χρειάζεται να τον γυρίσει ο γονιός του στο σπίτι, πρέπει να του τηλεφωνεί και να του το ζητά. Ποτέ να μην παίρνει ρίσκα.
- Στο σπίτι, υπάρχουν φορές που όλα τα κινητά τηλέφωνα θα πρέπει να είναι κλειστά. Η ώρα των γευμάτων είναι ώρα για την οικογένεια.
- Αν ο έφηβος επικοινωνεί με κάποιον που δεν έχει γνωρίσει, δεν πρέπει να του λέει τίποτε που θα του δώσει στοιχεία ώστε να έρθει σε επαφή μαζί του εκτός διαδικτύου. Πρέπει να μη δίνει την ταχυδρομική του διεύθυνση, το όνομα του σχολείου του, ή τον αριθμό του τηλεφώνου του. Καλύτερα είναι να χρησιμοποιεί ένα διαδικτυακό όνομα που δεν αποκαλύπτει το πραγματικό του όνομα, την ηλικία του, ή τον τόπο διαμονής του.
- Να είναι επιλεκτικός σχετικά με το σε ποιον δίνει τον αριθμό του κινητού του τηλεφώνου. Να το δίνει μόνο σε φίλους και να τους ζητά να μην το δίνουν αλλού, αν δεν το επιτρέψει ο ίδιος / η ίδια.
- Ποτέ να μην ενδίδει σε μία κατά πρόσωπο συνάντηση με έναν άλλο χρήστη χωρίς ο γονιός να το γνωρίζει και να συμφωνεί. Αν μία συνάντηση έχει κανονιστεί, πρέπει να γίνεται σε δημόσιο χώρο και με έναν ενήλικα παρόντα.
- Να μην εμπλέκεται σε συναλλαγές που εκφράζουν θυμό. Να μην απαντά σε μηνύματα που είναι εχθρικά και απειλητικά, που περιέχουν βωμολοχίες, ή που τον κάνουν να νιώθει άβολα. Να μιλά σε έναν ενήλικα όταν βλέπει κάποιο τέτοιου είδους μήνυμα.
- Να μην ξεχνά ότι στον κυβερνοχώρο δεν μπορεί να σε δει κανείς. Ότι το 12χρονο αγόρι ή κορίτσι στο οποίο αρέσουν τα ίδια πράγματα με αυτόν, μπορεί να είναι κάποιος ενήλικας που θέλει να τον /την εκμεταλλευτεί.
- Να θυμάται ότι ό, τι διαβάζει στο διαδίκτυο μπορεί να μην είναι αληθές. Αν είναι «υπερβολικά καλό για να’ ναι αληθινό», πιθανόν αυτό ισχύει. Να είναι πολύ προσεκτικός /-ή σχετικά με οποιεσδήποτε προσφορές που περιλαμβάνουν το να πάει σε μία συνάντηση, ή το να έρθει κάποιος να τον / την επισκεφτεί στο σπίτι του.
- Η χρήση του υπολογιστή είναι μία οικογενειακή δραστηριότητα. Αν οι γονείς θέλουν να γνωρίσουν τους διαδικτυακούς του φίλους, αυτό συμβαίνει για τους ίδιους λόγους που επιθυμούν να γνωρίσουν τους πραγματικούς του φίλους, να τον βοηθήσουν να είναι ασφαλής και χαρούμενος /-η.
Αυτό που επίσης βοηθά, είναι η δημιουργία ενός συμβολαίου σχετικά με τη χρήση των τεχνολογικών Μέσων. Συχνά οι γονείς καταγράφουν τους όρους του συμβολαίου – αφού τους συζητήσουν με τον έφηβο – και ενίοτε το υπογράφουν και οι δύο πλευρές.
Σύμφωνα με την Hayman (2016) το συμβόλαιο αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τους ακόλουθους όρους:
- Θα έχω το κινητό μου τηλέφωνο φορτισμένο και ανοικτό, όποτε βγαίνω έξω. Θα απαντώ πάντα όταν με καλούν οι γονείς μου, ή να τηλεφωνώ, ή θα στέλνω γραπτό μήνυμα μόλις λάβω ένα μήνυμα.
- Δεν θα δίνω προσωπικές πληροφορίες, όπως τη διεύθυνσή μου, τον αριθμό του τηλεφώνου μου, τη διεύθυνση της εργασίας των γονιών μου ή τον τηλεφωνικό τους αριθμό, ή το όνομα και την περιοχή του σχολείου μου, χωρίς την άδεια των γονιών μου.
- Θα το πω στους γονείς μου αμέσως, αν πέσουν στην αντίληψή μου πληροφορίες που θα με κάνουν να νιώσω άβολα.
- Δε θα συναινέσω σε μία κατά πρόσωπο συνάντηση με κάποιον που έχω γνωρίσει στο διαδίκτυο, δίχως πρώτα να το ελέγξω με τους γονείς μου. Αν οι γονείς μου συμφωνήσουν για τη συνάντηση, αυτή θα είναι σε δημόσιο χώρο και ένας γονιός θα έρθει μαζί μου.
- Δε θα στείλω ποτέ τη φωτογραφία μου ή οτιδήποτε άλλο χωρίς να το ελέγξω πρώτα με τους γονείς μου.
- Δε θα απαντήσω σε κανένα μήνυμα με υβριστικό περιεχόμενο, ή που με κάνει να νιώθω άβολα. Δε θα φταίω εγώ αν λάβω ένα τέτοιο μήνυμα. Αν το σφάλμα είναι δικό μου, θα το πω αμέσως στους γονείς μου έτσι ώστε να μπορέσουν να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα. Δε θα χρησιμοποιήσω τον υπολογιστή μου ή το κινητό μου τηλέφωνο για να στείλω άσχημα μηνύματα σε κανένα.
- Θα μιλήσω με τους γονείς μου έτσι ώστε να θέσουμε κανόνες για τη χρήση του διαδικτύου. Θα αποφασίσουμε σχετικά με την ώρα της ημέρας που θα μπορώ να είμαι στο διαδίκτυο, τη χρονική διάρκεια που μπορώ να είμαι και τους ιστότοπους που μπορώ να επισκέπτομαι. Δε θα έχω πρόσβαση σε άλλους ιστότοπους και δε θα καταργήσω αυτούς τους κανόνες χωρίς την έγκρισή τους.
- Δε θα δώσω το δικό μου password σε κανένα για να μπει στο διαδίκτυο (ακόμη και στους καλύτερούς μου φίλους). Οι γονείς μου θα πρέπει να μου παρουσιάσουν έναν καλό λόγο και θα το συζητήσουμε αν μου το ζητήσουν.
- Θα ελέγχω με τους γονείς μου πριν φορτώσω κάτι ή πριν εγκαταστήσω κάποιο λογισμικό ή κάνω οτιδήποτε ίσως προκαλέσει οποιαδήποτε βλάβη στον υπολογιστή μας ή δώσει πρόσβαση σε έναν ιό.
- Δεν θα καθαρίζω το ιστορικό του υπολογιστή για να κρύψω ποιους ιστότοπους επισκέφτηκα όταν ήμουν στο διαδίκτυο και θα είμαι προετοιμασμένος /-η να συζητήσω με τους γονείς μου τους ιστότοπους που επισκέφτηκα.
- Θα βοηθήσω τους γονείς μου να καταλάβουν πώς να διασκεδάζουν και να μαθαίνουν πράγματα στο διαδίκτυο και θα τους μάθω πράγματα για το διαδίκτυο, τους υπολογιστές και άλλα τεχνολογικά Μέσα.
4.2 Η ενεργός εμπλοκή των γονιών
Οι γονείς έχουν την ευθύνη να συγχρονίζονται με τα παιδιά τους σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου. Για να βεβαιωθούν ότι έχουν κάποια γνώση και αυτοπεποίθηση σχετικά με την τεχνολογία που τα παιδιά τους χρησιμοποιούν, θα έπρεπε:
- Να μάθουν να χρησιμοποιούν το κινητό τους τηλέφωνο και τον υπολογιστή τους. Να μάθουν πώς να στέλνουν μηνύματα μέσα από το διαδίκτυο και να έχουν πρόσβαση σε αυτό και να εξοικειωθούν με τις υπηρεσίες του διαδικτύου που το παιδί τους χρησιμοποιεί. Αν δεν ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν ένα chat room, να πουν στο παιδί τους να τους μάθει. Να εγγραφούν σε δίκτυα γονέων για να δουν πώς λειτουργεί.
- Να αναφέρουν οτιδήποτε ακατάλληλο πέσει στην αντίληψή τους στα μηνύματα ή στα chat rooms (σεξουαλικού ή απειλητικού χαρακτήρα) απευθυνόμενοι στις αρμόδιες υπηρεσίες ή στις αρχές.
- Να μην υποκύπτουν σε απάτες και φάρσες του διαδικτύου. Να ενημερώνονται για τις νέες εξελίξεις όσον αφορά στο διαδίκτυο. Αν θέλουν το παιδί τους να είναι ασφαλές, θα πρέπει να φροντίζουν το ίδιο και για τον εαυτό τους.
- Να μετατρέψουν τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή σε δραστηριότητα της οικογένειας. Να διατηρούν τους υπολογιστές σε κοινόχρηστους χώρους – στην κουζίνα, το καθιστικό – και όχι σε υπνοδωμάτια, έτσι ώστε τα παιδιά γνωρίζουν ότι, ενώ οι γονείς τους θα έπρεπε να σέβονται – και πράγματι σέβονται – τον ιδιωτικό τους χώρο, μπορούν επίσης οποιαδήποτε στιγμή να ρίξουν μια ματιά σε αυτό που κάνουν. Αυτό επίσης τα αποτρέπει από το να ασχολούνται με τον υπολογιστή για ώρες στέλνοντας μηνύματα ή παίζοντας παιγνίδια.
- Τέλος, είναι σημαντικό οι γονείς να αποτελούν θετικό και υγιές πρότυπο για τα παιδιά τους, ασχολούμενοι με τον υπολογιστή και με το διαδίκτυο περιορισμένο χρονικό διάστημα, μέσα σε ελεγχόμενα πλαίσια. Δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθούν να θέτουν κανόνες και όρια που δεν μπορούν πρώτ’ απ’ όλους να τηρήσουν οι ίδιοι (Hayman, 2016. Παππά, 2008, 2017).
Συμπέρασμα
Όπως δεν μπορούμε να πούμε αν ένα μαχαίρι είναι καλό ή κακό, το ίδιο ισχύει και για το διαδίκτυο. Αυτό που πρέπει να κάνουμε, είναι να μάθουμε να το χρησιμοποιούμε σωστά. Το θέμα της ασφάλειας όσον αφορά στη χρήση του, απασχολεί έντονα τους γονείς. Επίσης, άλλα θέματα που ανακύπτουν από τη χρήση του διαδικτύου είναι το θέμα της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων, της πορνογραφίας και της παιδοφιλίας, της διαδικτυακής εγκληματικότητας, των εικονικών κοινοτήτων και των πνευματικών δικαιωμάτων. Οι γονείς χρειάζεται να αποκτήσουν «παιδεία για τα Μέσα» (media literacy), τόσο για τους ίδιους, όσο και για την καθοδήγηση των παιδιών τους. Η «παιδεία για τα Μέσα» ή η «εκπαίδευση για τα Μέσα», δεν αναφέρεται απλώς στη γνώση του χειρισμού των Μέσων, αλλά στη γνώση του έλλογου χειρισμού τους. Τα Μέσα και το διαδίκτυο αποτελούν πλέον σημαντικό μέρος της ζωής μας. Η σωστή χρήση του προϋποθέτει γνώση των κινδύνων που ελλοχεύουν, συνεχή ενημέρωση, επαγρύπνηση και ενεργητική αντιμετώπιση των δυσκολιών και των προβλημάτων που προκύπτουν από την ενασχόλησή μας με αυτό. Η επιστημονική κοινότητα μελετά το φαινόμενο προβαίνοντας σε έρευνες και μελέτες που θα μας βοηθήσουν να γνωρίσουμε καλύτερα το Μέσο και τις ανάγκες των εφήβων, ενώ οι γονείς χρειάζεται να καταπολεμήσουν την άγνοιά τους, για να μπορέσουν να διαχειριστούν το φόβο τους και να βοηθήσουν ουσιαστικά τα παιδιά τους.
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Dorman, S. (2000). Implications of growing up digital. Journal of School Health, 70, 420-422.
Greenfield, P. & Yan, Z. (2006). Children, Adolescents, and the Internet: A New Field of Inquiry in Developmental Psychology, Developmental Psychology, 42(3), 391-394.
Gross, E. F. (2004). Adolescent Internet use: What we expect, what teens report. Journal of Applied Developmental Psychology, 25, 633-649.
Hayman, S. (2016). Μεγαλώνοντας χαρούμενους εφήβους (Μτφρ.-επιστ. Επιμ.: Β. Παππά). Αθήνα: ΒΗΤΑ Medarts.
Heitner, E. (2002). The relationship between use of the Internet and social development. Unpublished doctoral dissertation, Pace University.
Παππά, Β. (2017). Επάγγελμα Γονέας. Ψυχολογικοί τύποι γονέων και συμπεριφορά παιδιών και εφήβων. Αθήνα: Οκτώ (υπό έκδοση).
Παππά, Β. (2008). Γονείς, Παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης.
Roberts, D. F., Foehr, U. G., & Rideout, V. (2005). Generation M: Media in the lives of 8-18 year-olds. Washington, DC: Henry J. Kaiser Family Foundation.
Sparks, G. (2005). Professor: students should put away technology to make friends, http://news.uns.purdue.edu/html4ever/2005/050725.T. sparks.college.html
Suzuki, L. K., & Calzo, J. P. (2004). The search for peer advice in cyberspace: An examination of online teen bulletin boards about health and sexuality. Applied Developmental Psychology, 25, 685-698.
Tapscott, D. (1998). Growing up Digital. New York: McGraw-Hill.
Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2007). Online communication and adolescent well-being: Testing the stimulation versus the displacement hypothesis. Journal of Computer-Mediated Communication, 12(4), article 2. http://jcmc.indiana.edu/vol12/issue4/valkenburg.html
Wartella, E. A., Vanderwater, E. A., & Rideout, V. J. (2005). Electronic media use in the lives of infants, toddlers, and preschoolers. American Behavioral Scientist, 48, 501-504.
Zillmann, D., & Bryant, J. (2002). Media effects: Advances in theory and research (2nd ed.). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Βασιλική Σ. Παππά, M.Sc., Ph.D.,
Συμβουλευτική ψυχολόγος
Επιστημονικά υπεύθυνη
Πανελληνίου Συνδέσμου Σχολών Γονέων
Αφήστε μια απάντηση