Η έννοια της μετάβασης στον κύκλο της ζωής
Συχνά μαζί με την κρίση (ή εναλλάξ με αυτήν) χρησιμοποιείται ο όρος μετάβαση (transition). Η μετάβαση σχετίζεται επίσης με την κρίση. Κατά τη διάρκεια της ζωής, το άτομο βιώνει διάφορες μεταβάσεις. Η μετάβαση συνήθως χρησιμοποιείται ταυτόσημα με την αλλαγή, συχνά μάλιστα με τη μεγάλη αλλαγή, που αφορά το άτομο ή ολόκληρο το σύστημα της οικογένειας. Η μετάβαση είναι μια περίοδος αλλαγής και μεταμόρφωσης, μια περίοδος που συνήθως αποτελεί καμπή για όλους όσοι εμπλέκονται, μια αλλαγή στην κατάσταση, μια μεταβολή στους ρόλους, μια νέα, διαφορετική αίσθηση του εαυτού που ζει σ’ έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο (Silverman, 2000).
Οι μεταβάσεις κατηγοριοποιούνται σε κανονικές/φυσιολογικές (normative) και μη κανονικές (non-normative). Οι κανονικές μεταβάσεις αφορούν αναμενόμενες αλλαγές, είτε για το άτομο (αναπτυξιακές μεταβάσεις όπως η εφηβεία) είτε για τη συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων (το πέρασμα από τον γάμο στη γονικότητα. Οι μη κανονικές μεταβάσεις προκαλούν άγχος, επειδή δεν είναι αναμενόμενες (πόλεμος, ανεργία, σοβαρή ασθένεια, απώλεια αγαπημένου προσώπου). Πρόκειται για τα στρεσογόνα γεγονότα ζωής που συνιστούν «κρίση» και αποδιοργάνωση στην οικογένεια. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι μια τυπικά «κανονική» μετάβαση δεν μπορεί να προκαλέσει στρες και αποδιοργάνωση στο άτομο ή/και στην οικογένεια.
Στις μεταβάσεις στο πλαίσιο της οικογένειας αναφέρονται οι θεωρίες που εστιάζουν στον κύκλο ζωής της. Η θεωρία του κύκλου ζωής της οικογένειας διαιρεί την πορεία ζωής της σε αναπτυξιακά στάδια που χαρακτηρίζουν τα άτομα στο οικογενειακό σύστημα. Η πιο γνωστή θεωρία/προσέγγιση είναι αυτή των Carter και McGoldrick (1999), η οποία διακρίνει συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια στον κύκλο της ζωής της οικογένειας και συγκεκριμένες κανονικές-φυσιολογικές μεταβάσεις.
Ο παρακάτω πίνακας βασίζεται στη θεωρία των Carter και McGoldrick (1999) και περιλαμβάνει τα παραπάνω στάδια.
| ΣΤΑΔΙΑ | ΣΤΟΧΟΙ |
| Βιώματα και εμπειρίες από την οικογένεια προσανατολισμού | Διατήρηση σχέσεων με γονείς, αδέλφια και συνομηλίκους. Ολοκλήρωση του σχολείου. |
| Φυγή από το σπίτι | Διαφοροποίηση του ατόμου από την οικογένεια προσανατολισμού και ανάπτυξη ενήλικης σχέσης με τους γονείς. Ανάπτυξη οικείων σχέσεων με τους συνομηλίκους. Αρχή καριέρας / έναρξη επαγγελματικής δραστηριότητας. |
| Το στάδιο πριν από τον γάμο | Επιλογή συντρόφου. Διαμόρφωση σχέσης. Απόφαση για γάμο. |
| Το στάδιο του ζεύγους χωρίς παιδιά | Διαμόρφωση της κοινής ζωής, ώστε να βασίζεται περισσότερο στην πραγματικότητα παρά στην αμοιβαία προβολή. Αναπροσαρμογή των σχέσεων με τις οικογένειες προσανατολισμού και τους φίλους, ώστε να συμπεριληφθούν οι σύζυγοι. |
| Οικογένεια με μικρά παιδιά | Προσαρμογή του συζυγικού συστήματος, ώστε να δοθεί χώρος στα παιδιά. Υιοθέτηση γονικού ρόλου. Αναπροσαρμογή των σχέσεων με τις οικογένειες προσανατολισμού, ώστε να συμπεριληφθούν ρόλοι γονέων και παππούδων. Η ανάπτυξη σχέσεων με τους συνομηλίκους από τα παιδιά. |
| Οικογένεια με εφήβους | Αναπροσαρμογή των σχέσεων γονέων-παιδιού, ώστε να επιτρέπουν περισσότερη αυτονομία στους εφήβους. Αναπροσαρμογή των συζυγικών σχέσεων, ώστε να εστιάσουν σε συζυγικά και επαγγελματικά θέματα της μέσης ηλικίας. Ανάληψη ευθύνης για τη φροντίδα των οικογενειών προσανατολισμού. |
| Αυτονόμηση των παιδιών | Επίλυση θεμάτων της μέσης ηλικίας. Διαπραγμάτευση ενήλικης σχέσης με τα παιδιά. Νέα προσαρμογή στη συζυγική ζωή. Αναπροσαρμογή, ώστε να συμπεριληφθούν πεθερικά και εγγόνια στον κύκλο της οικογένειας. Ενασχόληση με θέματα απώλειας και με τον θάνατο στην οικογένεια προσανατολισμού. |
| Κατοπινή ζωή | Αντιμετώπιση της ψυχολογικής κατάπτωσης. Αναπροσαρμογή, ώστε να αναλάβουν τα παιδιά έναν πιο κεντρικό ρόλο στη συντήρηση της οικογένειας, αφήνοντας χώρο για τη σοφία και την εμπειρία των παππούδων. Αντιμετώπιση της απώλειας συζύγου και συνομηλίκων. Προετοιμασία για τον θάνατο, ανασκόπηση της ζωής και ολοκλήρωση. |
Πηγή: Carter και McGoldrick (1999) και Carr (2006).
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Cowan (1991, 1994), ο οποίος μελέτησε επίσης τις κανονικές-φυσιολογικές μεταβάσεις στο πλαίσιο της οικογένειας, είναι καλύτερο και μεθοδολογικά πιο ορθό να αντιμετωπίζονται οι μεταβάσεις ως μακροχρόνιες διαδικασίες που καταλήγουν σε μια ποιοτική αναδιοργάνωση, τόσο του εσωτερικού κόσμου του ατόμου όσο και της εξωτερικής του συμπεριφοράς.
Όσον αφορά τα παιδιά, η όποια αλλαγή στις σχέσεις που διαμορφώνουν με τους «σημαντικούς άλλους» μπορεί επίσης να συνιστά «κρίση». O Bronfenbrenner (1979, 1992), ο οποίος μελέτησε τις μεταβάσεις μέσα από πέντε περιβαλλοντικά συστήματα, όπου το παιδί βρίσκεται στο κέντρο και επηρεάζεται από αυτά, διατύπωσε την άποψη ότι το παιδί δέχεται τη μεγαλύτερη επιρροή από το μικροσύστημα, δηλαδή από την οικογένεια και το περιβάλλον του σχολείου. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι αν οι σχέσεις στο μικροσύστημα πληγούν, αυτό θα επηρεάσει αρνητικά το παιδί στην εξερεύνηση του περιβάλλοντός του (Dockett και Perry, 2004).
Πριν από τις αλλαγές που παρατηρούνται στους ίδιους τους ανθρώπους και στις σχέσεις των ανθρώπων, τα παιδιά μπορούν να παρατηρήσουν τις αλλαγές στη φύση: τα δέντρα χάνουν τα φύλλα τους και βγάζουν καινούρια, οι κάμπιες γίνονται πεταλούδες και οι γυρίνοι βατράχια, το νερό εξατμίζεται και υγροποιείται ξανά. Κάποιες αλλαγές τις προκαλεί ο άνθρωπος, χωρίς να περιμένει τη φθορά του χρόνου και το πέρασμα των εποχών: γκρεμίζει κτίρια και χτίζει καινούργια, καταστρέφει αντικείμενα και δημιουργεί νέα, τα τροποποιεί, τα μεταμορφώνει, τα πετάει ή τα ανακυκλώνει. Λίγα πράγματα παραμένουν αναλλοίωτα. Και τα παιδιά είναι σημαντικό να παρατηρούν τις οποιεσδήποτε μεταβολές στο φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον. Η παρατήρηση αυτή δεν θα τους χαρίσει μόνο μια πιο βαθιά και ουσιαστική γνώση του φυσικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος, αλλά κυρίως μια πιο βαθιά και πιο ουσιαστική γνώση του εαυτού τους.
Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα (σελ. 14-17) από το Γονείς σε κρίση. Η διαχείριση της απώλειας και της αλλαγής της Βασιλικής Παππά (έκδ. Οκτώ, 2016).
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπέυθυνη Σχολών Γονέων