Ο ρόλος των γονικών αξιών στη συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών
Η διαμόρφωση της γονικής ταυτότητας αποτελεί σημαντικό ζητούμενο για τους γονείς και κεντρικό θέμα πραγμάτευσης των Σχολών Γονέων. Η γονική ταυτότητα είναι συνισταμένη πολλών παραμέτρων, ωστόσο η παράμετρος που αναδεικνύεται ίσως πιο κομβική είναι οι αξίες.
Οι γονείς χρειάζεται να διαμορφώσουν το δικό τους ξεχωριστό σύστημα αξιών για να ασκήσουν αποτελεσματικά τον ρόλο τους. Σημαντικό εμπόδιο στην προσπάθειά τους είναι τα ΜΜΕ τα οποία προβάλλουν το δικό τους διαστρεβλωμένο σύστημα αξιών, που επηρεάζει την άσκηση του γονικού ρόλου και διαβρώνει την πραγματική υπόσταση των αξιών. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παρουσιάζουν μία ιδεολογία, δηλαδή έναν τρόπο σκέψης για τον κόσμο, και προτείνουν ένα μοντέλο ζωής. Οι αξίες που προβάλλουν συναρτώνται με τις αξίες ενός βιομηχανοκεντρικού και όχι ενός ανθρωποκεντρικού πολιτισμού. Ο βιομηχανοκεντρικός πολιτισμός έχει ως ζητούμενο αυτό που μπορεί να πάρει από τους ανθρώπους και όχι αυτό που μπορεί να τους δώσει. Βασικό του χαρακτηριστικό είναι ότι αυτό που δίνει και αυτό που παίρνει βασίζεται στο κέρδος. Πρόκειται για έναν πολιτισμό μάζας, μια μαζική κουλτούρα, που «απανθρωποποιεί», που χειραγωγεί τους ανθρώπους, δίχως να τους αντιμετωπίζει ως ξεχωριστές προσωπικότητες. Για έναν πολιτισμό που καταργεί τη διαπροσωπική επικοινωνία, αφού δεν πιστεύει στην εξατομίκευση (Παππά, 2008).
Οι γονείς χρειάζεται να μπορέσουν να αντισταθούν και να αναδειχθούν φορείς ενός ανθρωποκεντρικού πολιτισμού, μεταφέροντας στα παιδιά αξίες όπως:
1) Η ικανοποίηση έρχεται από το να αγαπάς και να αγαπιέσαι.
2) Η ανάπτυξη του χαρακτήρα έχει μεγαλύτερη σημασία από την υλική επιτυχία.
3) Η βία ως μορφή διασκέδασης δεν είναι υγιής για τα άτομα και την κοινωνία.
4) Η υγεία είναι πιο σημαντική από το να είσαι λεπτός.
5) Είναι σημαντικό να συνεισφέρει κάποιος στην οικογένειά του και στην κοινωνία.
6) Το πώς παίζει κάποιος ένα παιχνίδι είναι πιο σημαντικό από το να νικά ή να χάνει.
7) Ο καθένας χρειάζεται να ζει μια ισορροπημένη ζωή με νόημα, κάνοντας σκόπιμες επιλογές και αποφεύγοντας τις εξαρτήσεις (DeGaetano, 2003, ό.α. Παππά, 2008).
Το αξιακό σύστημα των γονιών αποτυπώνει τις θέσεις και τις απόψεις τους για τη ζωή και τον κόσμο και καθοδηγεί τις επιλογές που κάνουν και τις αποφάσεις που παίρνουν στην ανατροφή των παιδιών τους. Για να μπορέσουν όμως οι γονείς να αποσαφηνίσουν τις αξίες τους χρειάζονται χρόνο. Με τη συνειδητή επίγνωση των αξιών τους και με την έμπρακτη εφαρμογή τους στην καθημερινή πρακτική θα είναι πιο αποτελεσματικοί στη λήψη περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών αποφάσεων και θα αποκτήσουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση.
Ωστόσο, για να είναι σε θέση κάποιος να αποσαφηνίσει το δικό του σύστημα αξιών είναι σημαντικό αφενός να γνωρίζει τις αξίες και αφετέρου, αφού τις γνωρίσει, να μπορέσει να τις ιεραρχήσει, ώστε να τις αναδείξει και να τις εφαρμόσει. Οι αξίες που επιλέγει κάποιος να αναδείξει και να προωθήσει στη ζωή του σχετίζονται με το μορφωτικό του επίπεδο, το πολιτισμικό του υπόβαθρο και την προσωπική του ιστορία. Σύμφωνα με το Living Values Education Programme (LVEP) – ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που σκοπό του έχει την προώθηση των αξιών στα παιδιά μέσα από δεξιότητες επικοινωνίας – οι αξίες είναι δώδεκα: ειρήνη, σεβασμός, συνεργασία, ελευθερία, ευτυχία, τιμιότητα, ταπεινότητα, αγάπη, υπευθυνότητα, απλότητα, ανεκτικότητα και ενότητα (Tillman, 2000α, β. Tillman & Hsu, 2000, ό. α. Παππά, 2008).
Οι Πουχόλ Ι Πονς & Γκονθάλεθ (2004, ό. α. Παππά, 2008), από την άλλη, θεωρούν ότι οι πιο σημαντικές αξίες είναι είκοσι και επιχειρούν μία ιεράρχηση, μία χρήσιμη κλίμακα αξιών, βάσει αντικειμενικών κριτηρίων. Το δικό τους «δέντρο των αξιών» ξεκινά από τον κοινό σε όλες τις αξίες κορμό του σεβασμού, από όπου ξεκινούν διάφορα κλαδιά, όπως η κοινωνικότητα, η υπευθυνότητα και η τάξη, ενώ ακολουθούν η ειλικρίνεια, η εμπιστοσύνη και ο διάλογος, ο οποίος διακλαδίζεται στην ανεκτικότητα και τη δημιουργικότητα, ώστε να καταστεί εφικτή η συνεργασία και, τελικά, να επιτευχθεί η ειρήνη και η χαρά. Ένα άλλο κλαδί περιλαμβάνει τη συμπόνια, τη γενναιοδωρία και τη φιλία. Σε άλλο κλαδί-άξονα τοποθετούν την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Τρεις ακόμα αξίες, η υπομονή, η σταθερότητα και η σύνεση, τονίζεται ότι προσδίδουν ισορροπία, συνέπεια και μετριοπάθεια σε όλες τις υπόλοιπες. Τέλος, όλα τα κλαδιά καταλήγουν στην ειρηνική συνύπαρξη η οποία φέρνει και τη χαρά.
Η υιοθέτηση ενός προσωπικού συστήματος αξιών δε γίνεται αβίαστα. Πρόκειται για επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία που προϋποθέτει αυτοδιερεύνηση και προκύπτει μετά από ενδελεχείς διεργασίες σκέψης και αποκρυστάλλωσης. Τον χρόνο που απαιτείται γι’ αυτές τις διαδικασίες οι γονείς χρειάζεται να τον διεκδικήσουν. Ακολούθως, το όποιο σύστημα αξιών διαμορφώσουν είναι σημαντικό να συνειδητοποιηθεί, να διαφυλαχθεί με ακεραιότητα και να εφαρμοστεί με συνέπεια. Δεν έχει νόημα να διατείνεται κάποιος ότι έχει αποσαφηνίσει το δικό του ξεχωριστό σύστημα αξιών, αν δεν μπορεί να το τηρήσει με συνέπεια και σταθερότητα, αποτελώντας θετικό πρότυπο για το παιδί του.
Οι αξίες συνδέονται άρρηκτα με τη συναισθηματική νοημοσύνη. Η συναισθηματική νοημοσύνη δεν μπορεί να ανθίσει όταν δεν εκπορεύεται από ένα στιβαρό σύστημα αξιών. Ένας γονιός δεν είναι δυνατό να θελήσει να εφαρμόσει τις αρχές της συναισθηματικής νοημοσύνης στην καθημερινή πρακτική, αν προηγουμένως δεν έχει εντρυφήσει στο θέμα των αξιών. Αν το κάνει αυτό, οι προσπάθειές του θα είναι αποσπασματικές και αναποτελεσματικές. Οι αξίες αποτελούν το θεμέλιο της συναισθηματικής νοημοσύνης (Παππά, 2016).
Ειδικά η ενσυναίσθηση, ως κορωνίδα της συναισθηματικής νοημοσύνης δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ύπαρξη του σεβασμού. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη ή την προσέγγιση της ενσυναίσθησης είναι να σεβαστούμε, να λάβουμε υπόψη την ύπαρξη του άλλου, να τον αντιληφθούμε, να τον αφουγκραστούμε. Η ενσυναίσθηση οικοδομείται πάνω στον σεβασμό, ίσως την πιο κομβική αξία (Παππά, 2013).
Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η καλλιέργεια όλων των αξιών: του σεβασμού, αλλά και της υπομονής, της σταθερότητας, της σύνεσης, της κοινωνικότητας, της υπευθυνότητας, της τάξης, της ειλικρίνειας, της εμπιστοσύνης, του διαλόγου, της ανεκτικότητας, της δημιουργικότητας, της συνεργασίας, της συμπόνιας, της γενναιοδωρίας, της φιλίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ειρήνης και της χαράς. Οι γονείς είναι αναμφίβολα επιφορτισμένοι με τον ρόλο να αναδείξουν στα παιδιά τις παραπάνω αξίες και να αποτελέσουν οι ίδιοι ένα θετικό πρότυπο.
Οι αξίες, ως απαραίτητοι οδηγοί για την κοινωνική συμβίωση, σηματοδοτούν τη διανθρώπινη επικοινωνία και προσδίδουν νόημα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Στο δέντρο των αξιών, στη ρίζα του οποίου βρίσκεται ο σεβασμός, ο οποίος με τη σειρά του τροφοδοτεί τις άλλες αξίες, θα ανθίσει και θα καρποφορήσει η συναισθηματική νοημοσύνη, ως φυσικό επακόλουθο μιας απρόσκοπτης ροής, μιας ζωής πλούσιας από νόημα και από έλλογα συναισθήματα.
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Παππά, Β. (2008). Γονείς, Παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης.
Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων. Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
Παππά, Β. (2016). Γονείς σε Κρίση. Η διαχείριση της απώλειας και της αλλαγής. Αθήνα: Οκτώ.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική Ψυχολόγος /Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων.