Ποιος θεωρείται καλός γονιός;
Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί σχετικά με το ποιος θεωρείται καλός γονιός. Για πολλούς μελετητές ο καλός γονιός χαρακτηρίζεται «αποτελεσματικός», ενώ άλλοι θεωρούν ότι πιο δόκιμος είναι ο όρος «αρκετά καλός γονιός». Ωστόσο, όλοι συμφωνούν ότι τέλειος γονιός δεν υπάρχει. Αυτό που ενδείκνυται είναι περισσότερο ένα λειτουργικό κι όχι ένα ιδανικό γονικό πρότυπο. Σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα της ψυχολογίας, ως πιο λειτουργικό πρότυπο γονέα έχει αποδειχθεί το δημοκρατικό. Ο δημοκρατικός τρόπος διαπαιδαγώγησης έχει αναδειχθεί ως ο πιο πρόσφορος, ο πιο αποδοτικός τρόπος άσκησης του γονικού ρόλου. Γενικά, «καλός» γονέας, είναι εκείνος που αποκομίζει ευχαρίστηση από τον ρόλο του, που ικανοποιεί τόσο τις ανάγκες του παιδιού του, όσο και τις δικές του ανάγκες για να υπάρχει μια όσο το δυνατόν ισόρροπη και παραγωγική σχέση.
Σύμφωνα με τη γνωστή τυπολογία της Baumrind (η οποία διαφοροποιήθηκε από άλλους μελετητές), οι γονείς διακρίνονται σε: αυταρχικούς, ανεκτικούς-επιεικείς, ανεκτικούς-αδιάφορους και δημοκρατικούς.
Τα δυο βασικά κριτήρια ως προς την παραπάνω κατηγοριοποίηση είναι ο βαθμός απαιτήσεων που οι γονείς έχουν από τα παιδιά και ο βαθμός ανταπόκρισης που επιδεικνύουν στις ανάγκες τους. Τα παραπάνω κριτήρια επελέγησαν διότι μετά από σχετικές αναλύσεις αποδείχτηκε ότι αποτελούν τις βασικές παραμέτρους διαμόρφωσης του γονικού ρόλου.
Ο αυταρχικός τύπος γονέα ίσως μοιάζει παρωχημένος, όμως δυστυχώς συναντάται και σήμερα. Είναι οι γονείς που κάνουν χρήση αυστηρού ελέγχου, έχουν υπερβολικές απαιτήσεις από το παιδί, χωρίς να το ακούν και να συζητούν μαζί του, δεν το στηρίζουν συναισθηματικά και είναι τιμωρητικοί. Είναι απόλυτοι στις κρίσεις τους και δίνουν μεγάλη σημασία στην υπακοή. Δε συζητούν, απλώς αναγκάζουν άμεσα ή έμμεσα το παιδί να ακολουθήσει τις επιθυμίες και τις προσταγές τους. Επιδεικνύουν σεβασμό στην εργατικότητα και τη σκληρή προσπάθεια (όταν επιφέρει θετικό αποτέλεσμα) και έχουν ιδιαίτερο άγχος όσον αφορά την κοινωνική σύγκριση. Θέλουν το παιδί τους να είναι πρώτο και μονίμως καταφεύγουν στην κοινωνική σύγκριση, συγκρίνοντας την επίδοσή του με εκείνη άλλων παιδιών. Πιθανότατα πρόκειται για τον γονιό που έχει ο ίδιος τύχει μιας αντίστοιχης διαπαιδαγώγησης από τους δικούς του γονείς, ή για έναν γονιό που είχε ιδιαιτέρως ανεκτικούς γονείς, οπότε μετατοπίστηκε προς το άλλο άκρο. «Αυταρχικός» δεν είναι μόνο ο γονιός που κακοποιεί σωματικά το παιδί του. Μπορεί να το υποτιμά και να το απαξιώνει λεκτικά, ή με τη στάση του, με έναν έμμεσο τρόπο. Σε μία σχετική έρευνα που έχουμε διεξαγάγει με τις Σχολές Γονέων, είναι εντυπωσιακό ότι τα πρώτα αποτελέσματα υποδεικνύουν ότι οι γονείς ανωτάτου μορφωτικού επιπέδου είναι πιο αυταρχικοί από τους γονείς που ανήκουν στους υπόλοιπους τύπους.
Τα παιδιά με αυταρχικούς γονείς δεν είναι ευχαριστημένα με τον εαυτό τους. Δυσκολεύονται να θέσουν στόχους και παραιτούνται εύκολα από την προσπάθειά τους. Είναι συνήθως παιδιά εσωστρεφή και αποσυρμένα, φοβισμένα και αγχώδη. Δυσκολεύονται να εμπιστευτούν τους άλλους και διακρίνονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Ο δεύτερος τύπος γονέα είναι ο ανεκτικός-επιεικής. Ο ανεκτικός-επιεικής γονέας επιδεικνύει ιδιαίτερη ζεστασιά και είναι πολύ στοργικός με το παιδί του, δυσκολεύεται όμως ιδιαίτερα στην άσκηση ελέγχου. Συζητά υπερβολικά με το παιδί, χωρίς να το οριοθετεί. Έχει εξαιρετικά λίγες απαιτήσεις από αυτό όσον αφορά τις δουλειές του σπιτιού και τη διατήρηση της τάξης. Αποδέχεται τις παρορμήσεις του παιδιού του και τα οποιαδήποτε «θέλω» του. Είναι ο γονέας που δυσκολεύεται ιδιαίτερα να πει «όχι» στο παιδί του.
Συχνά παρατηρούμε ότι οι γονείς ακολουθούν αυτό το είδος διαπαιδαγώγησης γιατί πιστεύουν ότι αυτό είναι το καλύτερο για το παιδί τους. Μπορεί να μεγάλωσαν οι ίδιοι με αυταρχικούς γονείς, οπότε να κατευθύνονται αντιδραστικά προς το άλλο άκρο. Μπορεί να διακατέχονται από υπερβολικό άγχος ως προς το ρόλο τους, με αποτέλεσμα να βρίσκονται σε σύγχυση και να μην μπορούν να θέσουν όρια και κανόνες.
Τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του στο παιδί δεν είναι θετικά. Το παιδιά ανεκτικών-επιεικών γονέων διακατέχονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση. Δυσκολεύονται να είναι αυτοδύναμα, είναι παρορμητικά, έχουν προβλήματα συγκέντρωσης και επιδεικνύουν επιθετική συμπεριφορά. Επειδή έχουν μάθει να τους παρέχουν τα πάντα, είναι ελάχιστα διερευνητικά και διεκδικητικά και διακρίνονται από πολύ μικρό αυτοέλεγχο.
Ο ανεκτικός-αδιάφορος γονιός από την άλλη ούτε ασκεί έλεγχο στο παιδί του, ούτε ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Απορρίπτει και αγνοεί το παιδί και το αφήνει να ρυθμίσει μόνο του τη συμπεριφορά του. Συχνά πρόκειται για γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους. Κάποιες φορές οι γονείς αυτοί παρουσιάζουν κατάθλιψη και συμπεριφέρονται με τον τρόπο αυτό στα παιδιά τους γιατί νιώθουν συντετριμμένοι από τα δικά τους προβλήματα.
Δυστυχώς, οι έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά αυτά τα καταφέρνουν χειρότερα από τα παιδιά των γονέων που ανήκουν στους υπόλοιπους τύπους. Χαρακτηρίζονται από αντικοινωνική και επιθετική συμπεριφορά, από προβλήματα εσωτερίκευσης και εξωτερίκευσης και η επίδοσή τους σε γνωστικού τύπου δοκιμασίες είναι πιο χαμηλή. Ως έφηβοι, κινδυνεύουν περισσότερο από άλλους εφήβους να υιοθετήσουν παραβατική συμπεριφορά.
Ο δημοκρατικός γονέας έχει μεν απαιτήσεις από το παιδί του, αλλά ανταποκρίνεται και στις ανάγκες του. Οι δημοκρατικοί γονείς ασκούν έλεγχο στο παιδί τους αλλά οι απαιτήσεις τους εκφράζονται με ευελιξία και σταθερότητα και διαμορφώνονται ανάλογα με την ηλικία και τις ιδιαιτερότητες του παιδιού. Ενθαρρύνουν την αυτονόμηση του παιδιού, αλλά θέτουν όρια στη συμπεριφορά του. Συζητούν πολύ με το παιδί τους, καταφεύγουν συχνά στον διάλογο. Επιδεικνύουν υψηλό βαθμό ζεστασιάς και στοργής. Ξέρουν ν’ ακούν το παιδί τους, διακρίνονται από επικοινωνιακές δεξιότητες. Θεωρούν ότι οι διακριτοί ρόλοι και η ύπαρξη ιεραρχίας είναι απαραίτητα στοιχεία για την καλή λειτουργία της οικογένειας.
Ο δημοκρατικός γονέας έχει σημαντική επίγνωση του ρόλου του και των δυσκολιών του ρόλου αυτού. Είναι ο γονιός που μέσα από τη συμμετοχή του σε μια ομάδα Σχολής Γονέων προσπαθεί να ισορροπήσει την ικανοποίηση των αναγκών του και του παιδιού του. Είναι ο γονιός που έχει αποδεχθεί την μη ύπαρξη του «τέλειου» γονιού και που βρίσκει το θάρρος να την αποδεχθεί. Ο γονιός που δεν εφησυχάζει, αλλά βρίσκεται σε μια πορεία διαρκούς προβληματισμού σχετικά με τις ανάγκες του παιδιού του και της εποχής του, αναζητά ένα δημοκρατικό μοντέλο διαπαιδαγώγησης.
Το παιδί με δημοκρατικούς γονείς γίνεται ανεξάρτητο και μαθαίνει να στηρίζεται στις δυνάμεις του. Έχει αυτοέλεγχο, είναι διερευνητικό και είναι ευχαριστημένο με τον εαυτό του. Λειτουργεί πιο αποτελεσματικά και στον γνωστικό τομέα σε σχέση με τα άλλα παιδιά και θέτει στόχους. Επίσης, είναι πιο συνεργατικό, μπορεί να λειτουργεί ομαδικά και απολαμβάνει τη συμμετοχή του σε οποιαδήποτε ομαδική δραστηριότητα.
Το δημοκρατικό πρότυπο διαπαιδαγώγησης φυσικά εφαρμόζεται από γονείς, αλλά και από παιδαγωγούς και γενικά ενδείκνυται για όλους τους ενήλικες που ασχολούνται με την ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού.
*Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Παππά, Β. (2017). Επάγγελμα Γονέας. Τύποι Γονέων και Συμπεριφορά Παιδιών και Εφήβων. Αθήνα: Οκτώ.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων