Πώς κατηγοριοποιούνται τα συναισθήματα;
Το συναίσθημα αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία και υποδηλώνει την υποκειμενική σχέση μεταξύ ατόμου και γεγονότος. Για να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα στα βρέφη συχνά παρατηρούμε την κινητική τους συμπεριφορά, τις αλλαγές στην έκφραση του προσώπου τους και τις φυσιολογικές τους αντιδράσεις. Για παράδειγμα, τα βρέφη όταν φοβούνται, κινούνται προς άλλη κατεύθυνση, γυρνούν προς την άλλη μεριά ή αποστρέφουν το βλέμμα τους από αυτό που τα δυσαρεστεί, κλαίνε, συνοφρυώνονται ή εκδηλώνουν παρατεταμένη επιτάχυνση στους χτύπους της καρδιάς (Σράουφ, 2000, ό. α. Παππά, 2013).
Σύμφωνα με τον Lewis (2008, ό. α. Παππά, 2013), αυτό που προκαλεί το συναίσθημα μπορεί να είναι ένα εσωτερικό ή ένα εξωτερικό ερέθισμα. Τα εσωτερικά ερεθίσματα μπορεί να κυμαίνονται από αλλαγές σε συγκεκριμένες φυσιολογικές καταστάσεις ως περίπλοκες γνωστικές δραστηριότητες. Είναι γεγονός ότι τις περισσότερες φορές είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουμε ένα εσωτερικό ερέθισμα από ένα εξωτερικό. Γι’ αυτό, δεν προκαλεί έκπληξη το ότι οι περισσότερες έρευνες ασχολούνται με τα εξωτερικά ερεθίσματα.
Τα συναισθήματα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με τους εξής τρόπους:
Α. Πρωτογενή/βασικά ή δευτερογενή:
Οι συγκινήσεις/τα συναισθήματα διακρίνονται σε πρωτογενή/-είς (primary) ή βασικά/-ές (basic) ή θεμελιώδη/-εις (fundamental) και σε δευτερογενή/-είς (secondary). Βασικά/πρωτογενή ονομάζονται τα συναισθήματα που είναι εγγενή, καθολικά και οικουμενικά και φαίνονται στο πρόσωπο. Ο άνθρωπος φέρει εγγενώς την ικανότητα να εκφράζει με μη λεκτικό τρόπο τα βασικά συναισθήματα. Οι βασικές εκφράσεις του προσώπου που αποτυπώνουν συναισθήματα είναι όμοιες σε διάφορους πολιτισμούς και σε άτομα όλων των ηλικιών. Tο όνομα του ερευνητή που σχετίζεται περισσότερο με την οικουμενικότητα ως προς την έκφραση των συναισθημάτων είναι αυτό του Ekman, ο οποίος υποστήριξε αρχικά την ύπαρξη έξι βασικών/πρωτογενών συναισθημάτων: χαρά, λύπη, θυμός, φόβος, έκπληξη, αποστροφή/αηδία, ενώ αργότερα πρόσθεσε σε αυτά και την περιφρόνηση (Ekman & Friesen, 1986, ό. α. Παππά, 2013).
Οι ερευνητές συχνά ερίζουν σχετικά με το αν η απόγνωση, το ενδιαφέρον, η ενοχή, η ντροπή, η αγάπη και η ενόχληση αποτελούν πρωτογενείς συγκινήσεις. Δευτερογενείς συγκινήσεις συνήθως θεωρούνται η περηφάνια, η ντροπή, η ενοχή και η αμηχανία (Lehalle & Mellier, 2009, ό. α. Παππά, 2013).
Οι δευτερογενείς συγκινήσεις/τα δευτερογενή συναισθήματα προκύπτουν από τη σύνθεση δύο ή περισσότερων βασικών/πρωτογενών (Στάινερ, 2006, Παππά, 2013, 2016α). Έτσι, για παράδειγμα η ζήλια (ως δευτερογενές συναίσθημα/δευτερογενής συγκίνηση) αποτελείται συνήθως από θυμό + φόβο ή από θυμό + φόβο + λύπη. Αντιστοίχως, τα συνθετικά της ενοχής μπορεί να είναι η χαρά και ο φόβος ή ο θυμός, η χαρά και ο φόβος. Ενώ τα πρωτογενή συναισθήματα είναι μόλις έξι ή επτά (αν συμπεριλάβουμε και την περιφρόνηση), οι συνδυασμοί που μπορεί να προκύψουν από τη σύνθεση αυτών των έξι ή επτά συναισθημάτων για να συνθέσουν τα λεγόμενα δευτερογενή συναισθήματα είναι πολυάριθμοι.
Σύμφωνα με μία άλλη άποψη (Stipek, Recchia & McClintic, 1992, ό. α. Παππά, 2013), εκτός από τα πρωτογενή/βασικά συναισθήματα υπάρχουν κάποιες τάξεις συναισθημάτων που ονομάζονται «αξιολογητικά συναισθήματα αυτεπίγνωσης» (self-conscious evaluative emotions), όπως η περηφάνια και η ντροπή, τα οποία δεν μπορούν να συμβούν πριν λάβουν χώρα επεξεργασμένες γνωστικές διαδικασίες.
Β. Θετικά και αρνητικά:
Θετικά ονομάζονται τα συναισθήματα που μας κάνουν να νιώθουμε ευχάριστα, ενώ αρνητικά εκείνα που μας κάνουν να δυσφορούμε και γι’ αυτό επιθυμούμε τη γρήγορη εξαφάνισή τους. Θετικό πρωτογενές συναίσθημα είναι η χαρά, ενώ αρνητικά είναι ο φόβος, ο θυμός, η λύπη, η αηδία/αποστροφή. Η έκπληξη είναι το μόνο πρωτογενές συναίσθημα που μπορεί να είναι ή θετικό ή αρνητικό.
Γ. Ήπια και έντονα:
Τα συναισθήματα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν και ανάλογα με την ένταση. Κάθε συναίσθημα πρωτογενές ή δευτερογενές έχει διαβαθμίσεις, είναι μικρής ή μεγάλης έντασης. Οι διαβαθμίσεις αυτές δεν είναι μετρήσιμες και ούτε υπάρχουν πάντοτε λέξεις που να τις αποδίδουν. Συνήθως προσπαθούμε να τις αποδώσουμε περιφραστικά: λίγο, πολύ λίγο, ελάχιστα, πολύ, πάρα πολύ, υπέρμετρα πολύ, μέτρια κτλ.
Τα συναισθήματα προκύπτουν από τις ανάγκες. Η κάλυψη ή η μη κάλυψη των αναγκών μας δημιουργεί συναισθήματα, τα οποία, με τη σειρά τους, οδηγούν σε συμπεριφορά.
Ανάγκες Συναισθήματα
Συμπεριφορά
Παράδειγμα:
Ανάγκη Συναίσθημα Συμπεριφορά
Θέλω να με αγαπούν Στενοχωριέμαι Κλαίω
Κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη για αγάπη, αποδοχή και προσοχή, αλλά και πολλές άλλες ανάγκες. Οι ανάγκες μοιάζουν πολύ με τις αξίες, ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό ή προκύπτουν από αυτές. Όταν οι ανάγκες ικανοποιούνται, προκύπτουν θετικά συναισθήματα, όπως χαρά, ικανοποίηση, περηφάνια. Η μη κάλυψη των αναγκών δημιουργεί στενοχώρια, λύπη, θυμό, φόβο (Παππά, 2016α).
Η κατηγοριοποίηση των συναισθημάτων αποτελεί σημαντικό εργαλείο για κάθε άνθρωπο γενικά, αλλά ειδικότερα και για το γονιό συναισθηματικό μέντορα, ο οποίος εφαρμόζει τις αρχές της συναισθηματικής νοημοσύνης στην ανατροφή του παιδιού του, βοηθώντας το να αναγνωρίσει τα συναισθήματά του, να τα κατανοήσει, να τα κατονομάσει και τέλος, να τα διαχειριστεί αποτελεσματικά (Παππά, 2013, 2016α,β).
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων. Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
Παππά, Β. (2016α). Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Γονικού Συναισθηματικού Αλφαβητισμού. Αθήνα.
Παππά, Β. (2016β). Γονείς σε κρίση. Η διαχείριση της απώλειας και της αλλαγής. Αθήνα: Οκτώ.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων