Τα συναισθήματα των βρεφών
Τα βρέφη βιώνουν ποικίλα συναισθήματα, τα οποία είναι εμφανή. Τα συναισθήματα αυτά, τους πρώτες μήνες, γίνονται αντιληπτά περισσότερο από τη συνολική κινητική τους συμπεριφορά και λιγότερο από τις εκφράσεις του προσώπου τους. Όσο τα βρέφη μεγαλώνουν, τα βασικά/πρωτογενή συναισθήματα που βιώνουν (χαρά, φόβος, θυμός, λύπη, έκπληξη, αηδία/αποστροφή) αναγνωρίζονται όλο και με μεγαλύτερη σαφήνεια από τις εκφράσεις του προσώπου τους.
Τα νεογέννητα διεγείρονται από διάφορα ερεθίσματα και συχνά αναστατώνονται. Τα συναισθήματα που βιώνουν τα βρέφη κατά τις πρώτες εβδομάδες της ζωής τους, ωστόσο, δεν υφίστανται με την έννοια της σχέσης υποκειμένου-αντικειμένου, αφού δεν μπορούν να προσδώσουν νόημα σε ένα γεγονός. Τα συναισθήματά τους αρχικά εκδηλώνονται με τονικές συσπάσεις, σπασμούς και παρορμητικές κινήσεις, ενώ το καθεαυτό «συγκινησιακό στάδιο» ξεκινά από τους 3 μήνες και μετά (Lehalle & Mellier, 2009, ό. α. Παππά, 2013). Οι αντιδράσεις των νεογέννητων μπορεί να αποτελούν τα πρότυπα των μετέπειτα πραγματικών συναισθημάτων, ωστόσο οι ίδιες δε θεωρούνται συναισθήματα.
Η γενική διέγερση που βιώνουν τα βρέφη κατά τη γέννηση, τον 1ο μήνα διαφοροποιείται σε διέγερση και αναστάτωση, ενώ στον 3ο μήνα η διέγερση εμφανίζεται και ως απόλαυση (συναισθήματα: διέγερση, αναστάτωση, απόλαυση). Στον 3ο μήνα τα βρέφη νιώθουν ενδιαφέρον, χαρά, λύπη, αποστροφή, ενώ ανάμεσα στον 4ο και στον 6ο μήνα εμφανίζεται ο θυμός. Στον 6ο μήνα η αναστάτωση των βρεφών διαφοροποιείται σε αναστάτωση, φόβο, αηδία, θυμό, ενώ επίσης σταδιακά κάνουν την εμφάνισή τους η έκπληξη και η χαρά. Στον 12ο μήνα η απόλαυση διαφοροποιείται σε απόλαυση, ενθουσιασμό και τρυφερότητα. Στον 18ο μήνα εμφανίζεται η ζήλια, ενώ η τρυφερότητα διαφοροποιείται σε στοργή προς τους ενήλικες και τα παιδιά. Κατά το δεύτερο μισό του δεύτερου έτους εμφανίζονται τα «συναισθήματα αυτοσυνειδησίας» (self-conscious emotions), όπως η ντροπή, η περηφάνια και η ζήλια (Παππά, 2013).
Τα πραγματικά συναισθήματα εμφανίζονται μόνο μετά από τον διαχωρισμό του «εαυτού» από τον περίγυρο, δηλαδή με την εμφάνισης της αυτεπίγνωσης. Ως τον 7ο μήνα, επίσης, τα βρέφη είναι σε θέση να προβαίνουν σε κάποια διάκριση και κατηγοριοποίηση των περισσότερων βασικών συναισθημάτων: της χαράς, της λύπης, του φόβου, του θυμού, της έκπληξης και της αηδίας/αποστροφής (Leppanen & Nelson, 2006, ό. α. Παππά, 2013). Γνωστή είναι η θεωρία της συναισθηματικής ανάπτυξης του Sroufe (1996), η οποία υποστηρίζει ότι στη συναισθηματική ανάπτυξη των βρεφών διακρίνονται τρία αναπτυξιακά στάδια: το στάδιο των προ-συναισθηματικών αντιδράσεων, που εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της πρώιμης περιόδου, το στάδιο των προδρομικών συναισθημάτων, που χαρακτηρίζει τον πρώτο χρόνο της ζωής, και το στάδιο των πιο ώριμων συναισθημάτων, που εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του πρώτου χρόνου. Αν και ο Sroufe περιγράφει αυτά τα στάδια λεπτομερώς για τη χαρά, το φόβο και τον θυμό, διατείνεται ότι ισχύουν και για τη λύπη, την έκπληξη και την αποστροφή (Παππά, 2013).
Είναι γεγονός ότι τα βρέφη βιώνουν πολλά και ποικίλα συναισθήματα, πρωτογενή και δευτερογενή, και σε ποικίλες διαβαθμίσεις. Με την πάροδο του χρόνου, καθώς αναπτύσσονται συναισθηματικά, αλλά και γνωστικά και κοινωνικά, αποκτούν μεγαλύτερη επίγνωση τόσο των δικών τους συναισθημάτων όσο και των άλλων και είναι σε θέση να τα εκφράζουν με μεγαλύτερη ευκρίνεια, γεγονός που τα καθιστά πιο εύκολα αναγνωρίσιμα από τους άλλους. Επιπλέον, αναπτύσσεται ο λόγος τους κι έτσι μπορούν πλέον να μιλούν γι’ αυτά. Καθώς χρησιμοποιούν τον λόγο για να επικοινωνήσουν και εκφράζουν πλέον τα συναισθήματά τους, εξελίσσονται, αναπτύσσονται κοινωνικά, γνωστικά και συναισθηματικά. Η συναισθηματική ανάπτυξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γνωστική και την κοινωνική τους ανάπτυξη.
Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων. Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων