ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Βασιλική Σ. Παππά

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση τα τελευταία χρόνια. Οι σχετικές μελέτες έχουν ασχοληθεί με τους τρόπους ανάπτυξής της τόσο στους ενήλικες, όσο και στα παιδιά. Οι εκπαιδευτικοί, ως «σημαντικοί άλλοι», μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη συναισθηματικών δεξιοτήτων στα παιδιά. Μέσα από τη διδασκαλία, αλλά και μέσα από την ανάπτυξη κατάλληλων προγραμμάτων παρέμβασης, μπορούν να βελτιωθούν ουσιαστικά οι συνθήκες διδασκαλίας και οι σχέσεις εκπαιδευτικών-μαθητών.

The development of children’s emotional intelligence in the school setting

Vassiliki S. Pappa

ABSTRACT

The concept of the “emotional intelligence” goes through a special flourishing the recent years. The relevant studies have dealt with its ways of development in adults, as well as in children. The educators, as “important others”, can play a definitive role in the development of emotional skills in children. Through teaching, but even through the development of suitable programs of intervention, the conditions of education can be substantially improved as well as the relationships between teachers and students.

Key-words: Emotional intelligence, emotional skills, educators, students

Εισαγωγή

Από το 1995 που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Goleman (5) «Συναισθηματική Νοημοσύνη» και που ο όρος και η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης διαδόθηκαν ευρύτατα, έχουν γίνει πολυάριθμες μελέτες σχετικά με το ρόλο της εν λόγω έννοιας στην προσωπική βελτίωση, στη βελτίωση των σχέσεων με τον εαυτό και με τους άλλους.

«Συναισθηματική νοημοσύνη» (“emotional intelligence” ή “emotional literacy”) είναι η ικανότητα κάποιου: α) να κατανοεί τα συναισθήματά του, β) να ακούει τους άλλους και να τους συναισθάνεται και γ) να εκφράζει τα συναισθήματά του με παραγωγικό τρόπο (9). H συναισθηματική νοημοσύνη βοηθά να διαχειριστεί κάποιος τα συναισθήματά του μ’ έναν τρόπο που αυξάνει το αίσθημα αυτοαξίας του και βελτιώνει την ποιότητα της ζωής του. Επίσης, συντελεί σημαντικά στη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και κάνει δυνατή τη συνεργασία. Δεν απελευθερώνει μόνο τα συναισθήματα αλλά και την ικανότητα κάποιου να τα κατανοεί, να τα διαχειρίζεται με αποτελεσματικό τρόπο και να τα ελέγχει. Η συναισθηματική νοημοσύνη αυξάνει την αισιοδοξία, τη χαρά και την αίσθηση επίτευξης ενός στόχου, ενώ καταστέλλει την άσκηση βίας και συμβάλλει στη μείωση της κατάθλιψης και της κοινωνικής απομόνωσης (9).

Κατά τον Goleman (5), η συναισθηματική νοημοσύνη συνίσταται σε 5 δεξιότητες:

Αυτεπίγνωση (self-awareness): Μία από τις βασικές συναισθηματικές δεξιότητες περιλαμβάνει το να είναι κανείς ικανός να αναγνωρίζει συναισθήματά του και να τα κατονομάζει. Είναι επίσης σημαντικό να έχει συνείδηση της σχέσης μεταξύ σκέψεων, συναισθημάτων και πράξεων, ώστε μπορεί να δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα: Ποια σκέψη προκάλεσε αυτό το συναίσθημα; Ποιο συναίσθημα βρισκόταν πίσω από εκείνη την πράξη; Τέλος, είναι σημαντικό να αναγνωρίζει κάποιος την ένταση και τις διαβαθμίσεις των συναισθημάτων του.
Ενσυναίσθηση (empathy): Να αναγνωρίζει τα συναισθήματα των άλλων, τα αίτια αυτών των συναισθημάτων, να μπορεί να συμμετέχει στη συναισθηματική εμπειρία του άλλου, να «αισθάνεται για» τον άλλο, δίχως να ταυτίζεται με αυτόν.
Διαχείριση συναισθημάτων (managing emotions): Ο έλεγχος των συναισθημάτων, δηλαδή να ξέρει κάποιος πότε είναι καλό να τα εκφράζει και με ποιο τρόπο, να ξέρει πότε και πώς η έκφραση ή η μη έκφραση των συναισθημάτων του επηρεάζει τους άλλους, αλλά και να διεκδικεί τα θετικά συναισθήματα, όπως είναι η ελπίδα, η αγάπη, η χαρά. Επιπλέον, να ξέρει πώς να εκφράζει τα αρνητικά συναισθήματα, όπως το θυμό, το φόβο, το άγχος, τη θλίψη, ή την ενοχή, με έναν πρόσφορο, θετικό και παραγωγικό τρόπο.
Διαχείριση των σχέσεων με τους άλλους (handling relationships): Πρόκειται για την ικανότητα ανάπτυξης θετικών και ποιοτικών διαπροσωπικών σχέσεων, την ικανότητα σεβασμού και συνεργασίας. Είναι σημαντικό για την αποτελεσματική συνεργασία να γνωρίζει κάποιος πώς και πότε μπορεί να ηγείται και πότε πρέπει να ακολουθεί. Επίσης σημαντικό είναι να μπορεί να επιλύει τις συγκρούσεις με θετικό τρόπο.
Να κινητοποιεί τον εαυτό του (motivating oneself): Να βάζει στόχους και να εργάζεται με υπομονή, επιμονή, μεθοδικότητα και υπευθυνότητα για την επίτευξη των στόχων αυτών. Η ύπαρξη εσωτερικών κινήτρων είναι σημαντική για την προσωπική εξέλιξη και πρόοδο ενός ατόμου και αποδεικνύει την πίστη και την αισιοδοξία του για ένα καλύτερο μέλλον.

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών

Εκτός από τους ενήλικες, οι σχετικές μελέτες έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών και με τους παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξή της. Η συναισθηματική νοημοσύνη είναι κάτι που «μαθαίνεται», γι’ αυτό είναι σημαντικό τα παιδιά να ασκηθούν στις δεξιότητές της (6).

Εκτός από τους γονείς, σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών διαδραματίζουν οι παιδαγωγοί, οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι αναμφίβολα αποτελούν «σημαντικούς άλλους» στη ζωή του παιδιού. Το σύγχρονο σχολείο, ως δομή και το εκπαιδευτικό σύστημα εν γένει, δεν προωθεί συνήθως τη συναισθηματική νοημοσύνη κι αυτό γιατί η σχολική πράξη: α) δίνει ποσοτική αξία σε ποιοτικά φαινόμενα (επίδοση – βαθμοί), β) ενθαρρύνει περισσότερο τον ατομικό ανταγωνισμό και όχι τόσο την ομαδική συνεργασία και τη δέσμευση στους στόχους της ομάδας, γ) κάνει το παιδί να πιστέψει ότι η μάθηση λαμβάνει χώρο μόνο στα πλαίσια του σχολείου, με τη βοήθεια ειδικών, όπου τα θέματα είναι προκαθορισμένα και τέλος, δ) δίνει έμφαση στη λογική ενώ παραμελεί τα συναισθήματα και τις σχέσεις (5).

Πολλοί γονείς, αλλά και εκπαιδευτικοί, θα ισχυριστούν ότι υπεύθυνοι για την εκμάθηση συναισθηματικών δεξιοτήτων είναι περισσότερο οι γονείς και όχι το σχολείο. Όμως, η συρρίκνωση της οικογένειας από εκτεταμένη σε πυρηνική, καθώς και η διαμόρφωσή της αρκετά συχνά σε διπυρηνική[1], αλλά και ο λιγότερος χρόνος που καταναλώνουν οι γονείς για τα παιδιά τους σε σχέση με παλαιότερα, αποτελεί ένα ισχυρό επιχείρημα, σχετικά με το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί στη ζωή των παιδιών.

Οι απόψεις συγκλίνουν ότι η διαμόρφωση συναισθηματικών δεξιοτήτων γίνεται πολύ πιο εύκολα κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων που διαμορφώνεται η προσωπικότητα του παιδιού, από τη γέννηση ως τα πέντε χρόνια, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης δεν μπορεί να επεκταθεί χρονικά μέχρι και την ύστερη εφηβεία. Από τις υπάρχουσες δομές, το σχολείο αποτελεί βασικό πλαίσιο δράσης του παιδιού κατά τη διάρκεια όλων των παραπάνω χρόνων. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, το σχολείο και τα μαθήματα σπάνια εστιάζονται στα συναισθήματα των παιδιών και στις συναισθηματικές τους δεξιότητες.

Αν εξαιρέσουμε τον Παιδικό Σταθμό και το Νηπιαγωγείο, όπου η παιδευτική διαδικασία λαμβάνει υπόψη της – τουλάχιστον εν μέρει – τις αρχές της συναισθηματικής νοημοσύνης, από το Δημοτικό σχολείο και μετά, σχεδόν όλες οι προσπάθειες αναλώνονται στην απόκτηση και την καλλιέργεια γνωστικών δεξιοτήτων (π.χ. ανάγνωση, γραφή, μαθηματικά). Επιπλέον, οι εκπαιδευτικοί της Α/θμιας ή της Β/θμιας εκπαίδευσης είναι πολύ λίγο ή καθόλου ενημερωμένοι από την εκπαίδευση που έχουν λάβει οι ίδιοι ως προς τις μεθόδους εκμάθησης συναισθηματικών δεξιοτήτων στους μαθητές τους.
Εφαρμογή των αρχών της συναισθηματικής νοημοσύνης στο σχολικό χώρο

Η σημασία εφαρμογής των συναισθηματικών δεξιοτήτων στα πλαίσια του σχολείου, καθώς και η αναγκαιότητα δημιουργίας αντίστοιχων προγραμμάτων συναισθηματικής εκπαίδευσης, έχει τονιστεί από πολλούς μελετητές της συναισθηματικής νοημοσύνης διεθνώς (2, 5, 10). Όταν οι αρχές της συναισθηματικής νοημοσύνης εφαρμόζονται στα πλαίσια του σχολείου, τα οφέλη είναι σημαντικά σε όλα τα επίπεδα. Συγκεκριμένα, η εφαρμογή των συναισθηματικών δεξιοτήτων κατορθώνει: α) να αυξήσει και να βελτιώσει την επικοινωνία εκπαιδευτικών-μαθητών, αλλά και των μαθητών μεταξύ τους, β) να προλάβει την εκδήλωση αρνητικών συμπεριφορών: άσκηση βίας, συμπεριφορές εξάρτησης, χαμηλή επίδοση κ.ά., γ) να δημιουργήσει ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον που προωθεί τη διανοητική περιέργεια των μαθητών και την αγάπη τους για τη γνώση, καθώς και τη δημιουργία εσωτερικών κινήτρων για επίδοση, δ) να αυξήσει τη συνειδητοποίηση της προσωπικής υπευθυνότητας, του αυτοσεβασμού και του αισθήματος αυτό-αξίας και ε) να ενεργοποιήσει την κριτική και τη δημιουργική σκέψη των μαθητών (2, 3, 5).

Η εφαρμογή των αρχών της συναισθηματικής νοημοσύνης στην τάξη, βασίζεται στην άποψη ότι η γνωστική και η συναισθηματική ανάπτυξη των μαθητών είναι αλληλένδετες. Οι ερωτήσεις που θέτει ένας εκπαιδευτικός στην τάξη και οι εργασίες που βάζει στους μαθητές, στόχο έχουν να προωθήσουν τόσο τη γνώση, όσο και το συναίσθημα. Μέσα στην τάξη μπορούν να λάβουν χώρα δραστηριότητες που περιλαμβάνουν ανάγνωση και συζήτηση ιστοριών στις οποίες ο πρωταγωνιστής βιώνει διάφορα συναισθήματα, ή παιχνίδια ρόλων σχετικά με τη διαχείριση ισχυρών συναισθημάτων, ή την επίλυση συγκρούσεων (10). Επίσης, τα παιδιά μπορούν να ασκηθούν σε δεξιότητες επικοινωνίας, όπως είναι η ενεργητική ακρόαση, ή τα μηνύματα σε πρώτο πρόσωπο. Μία πιθανή κατάλληλη συνθήκη εισαγωγής συναισθηματικών δεξιοτήτων στο σχολείο είναι η ώρα του διαλείμματος. Ο Goleman (5) έχει προτείνει την επίλυση συγκρούσεων των μαθητών κατά τη διάρκεια του διαλείμματος με τη βοήθεια των εκπαιδευτικών που μπορούν να διαμεσολαβήσουν αποτελεσματικά.

Οι εκπαιδευτικοί που εφαρμόζουν τις αρχές της συναισθηματικής νοημοσύνης, έχει βρεθεί ότι δεν αντιμετωπίζουν σημαντικά θέματα πειθαρχίας (7). Επίσης, η επίδοση των μαθητών αυξάνεται: Τα παιδιά που αναπτύσσουν κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες σημειώνουν καλύτερη ακαδημαϊκή επίδοση από συνομηλίκους τους που δε διακρίνονται από αυτές τις δεξιότητες (8, 10). Ο Goleman (5) αναφέρει ότι, ιδιαίτερα τα κορίτσια ηλικίας 8-12 χρόνων που συνήθως συγχέουν τα συναισθήματα που βιώνουν, ανήκουν σε ομάδα υψηλού κινδύνου ως προς την εμφάνιση διαταραχών διατροφής κατά την εφηβεία.

Οι αρχές συναισθηματικής νοημοσύνης στο χώρο του σχολείου θα πρέπει να διαπεράσουν κάθε τομέα της σχολικής ζωής: τις πολιτικές που ακολουθούνται, τα προγράμματα που αναπτύσσονται, τα μαθήματα, τις μεθόδους διδασκαλίας, καθώς και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ όλων όσων εργάζονται και μαθαίνουν μέσα στο χώρο αυτό (3). Οι σχετικές παρεμβάσεις θα πρέπει πρωταρχικά να ξεκινήσουν από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι αναμφίβολα αποτελούν πρότυπα για τους μαθητές οποιασδήποτε βαθμίδας. Η ενημέρωση και η εξοικείωσή τους με τις αρχές αυτές θα τους βοηθήσει ώστε να εφαρμόσουν πιο αποτελεσματικά τις δεξιότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης, τόσο στο διδακτικό τους έργο, όσο και στην επικοινωνία και τη σχέση τους με τους μαθητές τους (1, 4), δημιουργώντας ένα θετικό μαθησιακό περιβάλλον που βασίζεται στην κατανόηση και τη συνεργασία.

Βιβλιογραφικές παραπομπές

• Darling-Hammond, L.(1996). The quiet revolution: Rethinking teacher development. Educational Leadership, 53, 4-10.
• Elias, M. J. και συν. (1997). Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.
• Elias, M. J. και συν. (2003). EQ+1Q = best leadership practices for caring and successful schools. Thousand Oaks, CA: Corwin Press.
• Fitzgerald, J. και συν. (1998). The frontline of reform: Teachers as implementers of school-to-work. Educational Forum, 61, 336-342.
• Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence. New York: Bantam Books.
• Gottman, J.(2000). Η Συναισθηματική Νοημοσύνη των Παιδιών (Επιστημ. Επιμέλεια: Χ. Χατζηχρήστου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Johnson, D. και συν. (1994). Constructive conflict in the schools. Journal of Social Issues, 50(1), 117-137.
• Ornstein, R. (1986). Multimind: A New Way of looking at Human Behavior. Houghton Millfin Press.
• Steiner, C. και συν. (2001). Achieving Emotional Literacy. A personal Program to Increase your Emotional Intelligence. Avon Books.
• Τριλίβα, Σ. & Chimienti, G. (1998). Πρόγραμμα Ελέγχου των Συγκρούσεων. «Εγώ» και «Εσύ» γινόμαστε «Εμείς». Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Χατζηχρήστου, Χ. (1999). Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά. Η     προσαρμογή των παιδιών στη διπυρηνική οικογένεια και το σχολείο. Αθήνα:     Ελληνικά Γράμματα.

[1] Ο όρος «διπυρηνική» οικογένεια έχει αντικαταστήσει τον όρο «μονογονική» οικογένεια, που μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιούνταν για τις οικογένειες διαζευγμένων γονέων (Χατζηχρήστου, 1999).